13-mavzu: Urg’u.
Uning turlari va nutqda qo’llanilishi
Reja:
1. O’zbek tilida urg’u va uning qo’llanilishi.
2. Urg’u turlari va ularning nutqda ishlatilishi.
So’z bo’g’inlaridagi unli tovuhlaridan birining yoki tarkibidagi ayrim so’zning boshqalariga nisbatan kuchliroq ovoz bilan aytilshiurg’u deyaldi. Urg’u yozuvda (/) belgisi bilan ifodalanadi:bola, paxta, yumshoq. So’zni urg’u tushgan bo’g’ini urg’uli bo’g’in, qolganlariurg’siz bo’g’in deyiladi.
Urg’u ikki xil bo’ladi:
1) so’zurg’usi:so’z tarkibidagi ayrim unli tovushning kuchliroq aytilishidir: qalam – qalamdon – qalamdonda.
2) gap urg’usi gap tarkibidagi ayrim so’zlarning kuchliroq aytilishidir: Bugunmaktabga bordim. Bugunmaktabga bordim. Bugun maktabga bordim.
O’zbek tilida so’z urg’usi, asosan, so’zning oxirigi bog’iniga tushadi.
So’zlarga qo’shimcha qo’shila borishi bilan urg’u ham ko’cha boradi; g’alla, g’allakor, g’allakorlarga.So’z urg’usi birinchi va ikkinchi bo’g’inlarga tushadigan so’zlar ham bor:hamma, kimdi,albatta, hatto kabi. So’z urg’usi turli bo’g’inga tushgan ko’p so’zlar tilimizga kirib,o’zlashmoqda:ruchka,gazeta,matemtika,respublika.
O’zlashma so’zlardagi urg’u tushgan o unlisi aniq talaffuz qilinadi:futbol,voleybol, motor,fontan,vodopravodkabi so’zlarning urg’usiz bo’g’inidagi o unlisi a tovushiga yaqin talaffuz qilinadi.
Urg’u so’z ma’nolarini farqlash uchun ham xizmat qiladi:olma(meva)–olma (fe’l),yangi (sifat)-yangi(ravish),qishloqcha (ot) –qishloqcha(ravish).
Tayanch so’zlar: Dunyoviy, diniy, alloma, urg’u, gap urg’usi, so’z
urg’usi, so’z, bo’lak, mantiqiy, leksik, logik, ma’no.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1.Urg’u deb nimaga aytiladi?
2.Urg’uning qanday turlari bor?
3.Leksik (so’z) urg’usi qanday ifodalanadi?
4.Logik (gap) urg’usi qanday ifodalanadi?
Dostları ilə paylaş: |
