O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

Ma’ruza №13. Gap. 
 
Reja: 
1.
Gap va uning turlari. 
2.
Bir tarkibli va ikki tarkibli gaplar. 
3. Sodda va qo’shma gaplar. 
Tayanch tushunchalar 
Gap 
Bir tarkibli va ikki tarkibli gaplar
Boshqaruv, moslashuv, bitishuv, izofa 
Sodda va qo’shma gaplar 
 
Bir bosh bo’lakli gaplar ikki bosh bo’lakli gaplardan kura nutqiy tejamli sintaktik 
tuzilmadir. Bunday gaplar biron hodisa yoki uta ahamiyatli bo’lgan axborot (harakat, holat, 
belgi, predmet va hodisalar)ni aktuallashtiradi. Bu esa ikki bosh bo’lakli gaplar singari tarkibiy 
va mano xususiyatlarni ifoda qilishda tilda teng xizmat qila olishini kursatadi.
Turkiy tilshunoslikda ham bir bosh bo’lakli gaplar til taraqqiyotining barcha davrlariga xos 
bo’lgan sintaktik hodisadir. Bunga turkiy xalqlarning eng qadimgi yodgorligi bo’lgan «Kul 
tigin» bitigtoshidan ko’plab misol keltirish mumkin: «... ilga’ru’ ku’n togsiqqa, birga’ru’ ku’n 
ortusingaru, qurigaru ku’n batisin’a, yirgaru tun ortusingaru, anta ichra’ki buduni qop m(ancha 
ka’ru’r, anch)a budun qon etdim». Bunday gaplar yodgorliklarda ko’p uchraydi.
Bir bosh bo’lakli gaplar turkiy tilshunoslikda ancha mukammal tadqiq qilingan, lekin 
ularning ichki tasnifida har xilliklar uchraydi. V.N.Xangel`din bir bosh bo’lakli gaplarni egali 
gap, egasiz gap, infinitiv gap, predikativli gap, atov gap, so’z–gap kabi turlarga ajratsa 
(Xangel`din V.N., a9o’9), M.Z.Zakiev bir bosh bo’lakli gaplar bosh bo’lagining qaysi so’z 
turkumi bilan ifodalanishiga qarab fe`lli, otli va so’z – gaplarga ajratadi (Zakiev M.Z., a96q, q9-
o’g’). I.Jakipov esa egasiz gap, egasiz shaxsli gap, shaxsi noaniq egasiz gap, shaxsi 
umumlashgan egasiz gap kabi turlarga ajratadi (Jakipov I, a9o’9, g’n’6), lekin qozoq 
tilshunoslari bir bosh bo’lakli gaplar sirasida shaxsi aniq gapni sanab o’tmaydilar va shaxsi 
noaniq gap hamda shaxssiz gaplarnigina qayd qiladilar, shuningdek, atov gap, undov gap 
tiplarini bir bosh bo’lakli gap sifatida qaramaydilar (qarang: qozoq tilining grammatikasi, a967, 
ag’6). 
o’zbek tilshunosligida ham G.Abduraxmonov, A.Gulomov, Asqarova M, A.Safoev, 
A.X.Sulaymonov, S.a’smonov, E.Shodmonov, B.o’rinboev, X.Gofurov, I.Rasulovlarning 

---

53 
tadqiqotlarida bir bosh bo’lakli gaplar va ularning nazariy asoslari yoritib berilgan. Ayniqsa, 
I.Rasulov bir bosh bo’lakli gaplarni shakliy jixatdan chuqur taxlil qilib bergan. 
Eski o’zbek tilida ham bir bosh bo’lakli gaplarning quyidagi turlari qo’llangan: