50
Agarchi: Faqir ani agarchi ko’rma’y-men, amma Mavlana Muhammad Badaxshaniydin
eshitmish-men (Navoiy, MN).
Agarchand, garchand: qayu shaxridakim bolsa xunarmand//
hama keldi, yiraq erdi
garchand (Furqat).
harchand: harchand sa`y qildikim, Astrabadni inisiga’ berma’kka’ riza bolmadi (BN).
Chun, chu: a’mid ulkim, chun darvish kishi erdi, ba`zi mustajab bolmish bolgay (Navoiy,
MN).
Chunkim, chunki: Vasli xajrin qissasin bir kun san’a sharx a’yla’ga’y//
chunki vaqifdur
menin’ yaxshi-yamanimdin ko’n’u’l (Atoiy).
Ta: Yaxshilarini tutub £ltu’rsu’n, ta yamanlari xukmga boyun qoygay tedi (Sh.tar.).
Taki: Boldilar dushman anin’ xaniga// taki kirga’yla’r anin’ qaniga (ShN).
Teb/deb: a’l oglan agach ichinda’ tugdi teb, atin qipchaq qoydilar
(Sh.tar.).
Yuklamalar. Eski o’zbek tilida quyidagi yuklamalar qo’llanishda bo’lgan:
-mu: Shayx janabi muridga ayttikim, senda xech ma`lum bar-mu? (Navoiy, Mq).
-oq: Sahar-oq qal`a uza’ mindila’r (ShN).
-
la: Toyni tashlab keledur-la oglun’// gamni tashlab kela’du’r-la oglun’ (ShN).
-gina/-gina’:Bugina masalni yaxshigina baglagan uchun umid ulkim,..(Navoiy, MN).
Modal suzlar. Ma`lumki, modal suzlar suzlovchining aytilayotgan fikrga turli qo’shimcha
munosabatini ifodalaydi. Eski o’zbek tilida quyidagi modal suzlar qullangan:
Magar: Magar el ani mayparast etka’y// razini an’lagay chu mast etka’y (Navoiy, SS).
Kashki: Yerga’ kirsa’m kashki, chun yetma’s ul ayga elik (Lutfiy).
Shayad: Shayad uyqu ko’zimga’ mayl etka’y// andin asayishi man’a yetka’y (Navoiy, SS).
Balki (balkim): Derla’rkim, she`rga andaq mash`ufdurkim, ku’nda’ on gazal,
balki artuq
aytur ermish (Navoiy, MN).
Mabada: Ki anda Avliya xaja mabada, otirgan bolsa, qilma ashkara (Furqat).
Basharti: Xech bir sormasmu-di, nakam davranlar £ta’r// qullari ichra’ basharti e`tibarim
bar erdi
(Muq.).
Bavujudi: Bavujudi, bu jamal ista’r vafasindin k£n’u’l
(Atoiy).
Shuningdek, mavjud, lozimlik, nomavjudlik
va xokazolarni bildiruvchi bar, yoq, lazim,
kera’k, darkar, dema’k va boshqa modal suzlar ham faol qullangan.
Savol va topshiriqlar:
1.Hozirgi o’zbek tili va eski o’zbek tilidagi ko’makchilarni qiyoslab chiqing,
ulardagi
fonetik o’zgarishlarni izoxlang.
2.Boglovchilarni sanab kursating, ularning qullanish xususiyatlariga e`tibor bering.
3.Yuklamalar va modal suzlarning mano va vazifalarini izoxlab bering.
A d a b i y o t l a r
1. S.Ashirboyev, I.Azimov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2002.
2. O’rinboyev B., Aliyev A., Tursunov U. O’zbek adabiy tili tarixi. T. 1995
3. Aliyev A., Sodiqov K, O’zbek adabiy tili tarixidan.T. 1996.
4. To’ychiboyevB. O’zbek tili tarixining davrlari. T. 1996.
5. G’.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T.
2009.
Dostları ilə paylaş: