O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi



Yüklə 0,64 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə41/65
tarix08.11.2022
ölçüsü0,64 Mb.
#67906
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   65
vdocuments.mx o-zbek-tilining-tarixiy-grammatikasi-ozbek-adabiy-tili-tarixi

Ko’ra’: Va anin’ qiymati javhariga ko’ra’ zaxir bolur (Navoiy,Mq). 
Yarasha: Ma’ska’niga’ yarasha tushti nur//ximmatiga yarasha tapti xuzur (ShN). 
Baqa: a’l damanadin ko’chu’b, garbqa baqa yu’ru’b, suvsiz ko’lda’ tushuldi (BN). 
Boglovchilar. Eski o’zbek tilida ham boglovchilar vazifasiga ko’ra ikki guruxga bo’linadi: 
a)teng boglovchilar; b) ergashtiruvchi boglovchilar. 
Teng boglovchilar mano va vazifasiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: a) biriktiruv 
boglovchilari; b) zidlov boglovchilari; v) ayiruv boglovchilari; g) inkor boglovchilari. 
quyidagi biriktiruv boglovchilari iste`molda bo’lgan:
-u (-yu,-vu) boglovchisi fors tiliga mansub bo’lib, eski o’zbek tilida keng qo’llangan: 
Jaxanda tapmagay hargiz kishi nam-u nishanim (Sakkokiy).Tinma’dila’r suv ichinda’ tun-u kun 
(ShN). 
Va boglovchisi arab tiliga mansub bo’lib, eski o’zbek tilida keng qo’llangan: Joji xan o’ldi 
va yurt ogli Sayi xanga qaldi (Sh.tar.) Fransuzcha va almancha xat va lisan bilu’rni o’zla’riga’ 
lazim bilurla’r (Furqat). 
ham boglovchisi uyushgan bo’laklar yoki qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar oldidan 
takrorlanib kelgan: Mavlana Ali Shixab ham ravan, ham puxta aytur eka’ndu’r (Navoiy, MN). 
Taqi/dagi boglovchisi qadimgi yodgorliklar tili uchun harakterli bo’lib, eski o’zbek tilida 
ham keng qo’llangan: Tagni eritur axim, asar qilgusi bir kun/ko’n’lu’m necha’ kim bolsa temur 
tash dagi polad (Lutfiy). 
Ya’ma’, ma XIII-XIV asrlargacha bo’lgan yodnomalarda uchraydi: Bu qissa ya’ma’ tuga’l 
sharx qilinmish turur (qR). 
Ayiruv boglovchilari. quyidagi ayiruv boglovchilari qo’llangan: 
Ya. a’yushgan bo’laklarning yoki qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar ning birini 
ikkinchisidan ajratib ko’rsatish uchun qo’llangan: Shakardur ul agiz ya pista, bilma’n (Lutfiy). 
Yaxud. qo’llanishi va manosi bo’yicha ya boglovchisiga o’xshaydi: Sunbo’l gul uza’ saya 
salibdur-mu yaxud//har yan achilibdur-mu yu’zu’n’ u’zra’ kulala (Munis ). 
Gax. Bu boglovchi ko’proq takrorlanib qo’llanadi: Gax sachin sila’r edi, gax yu’zin// gax 
qashin saylar edi, gax k£zin (ShN). 
Zidlov boglovchilar.a’lar quyidagicha bo’lgan: 
Amma: Xob aytib edi, amma men razi bolmadim (BN). 
Lekin: Atlanib yol sari mayil boldi// lekin ul shaxr cherikidin toldi (ShN). 
Lek: Yardin o’zga’ harna deb mani//eshitib, lek an’lamay ani (Navoiy, SS). 
Valekin: Senin’ ishqin’da Xarazmiy yoqaldi// valekin yer yu’zinda’ ati qaldi (MN). 
Valek: qazar-men uyla ki Farxad dard-u gam tagin// valek tirnagim oldi qazarda tesha’ 
man’a (Munis). 
Vale: Barcha tapilur bizga’, vale yar tapilmas (Lutfiy).
Eski o’zbek tilida ham ne inkor yuklamasi qo’llangan: Ne keyin yanib, ne ilga’ri yu’ru’b, 
so’zni bir yerga’ qoyalmay kelu’rla’r (BN). 
Ergashtiruvchi boglovchilar. Eski o’zbek tilida quyidagi ergashtiruvchi boglovchilar 
qo’llangan: 
Kim: a’l taglarda rasmdurkim, tashlarda abyat bitib qazurlar (BN). Xan xukm qildikim
xech kim mendin qalmasun teb (Sh.tar.). 
Ki: Andaq xatun ne yerdin tapilurki, kelib anan’nin’ ornin tutqay (Sh.tar.). 
Agar: Agar kishi padshax yasagliqdur, ishi ilga’ri baruri inayatqa bagliqdur (Navoiy, Mq). 


50 
Agarchi: Faqir ani agarchi ko’rma’y-men, amma Mavlana Muhammad Badaxshaniydin 
eshitmish-men (Navoiy, MN). 
Agarchand, garchand: qayu shaxridakim bolsa xunarmand// hama keldi, yiraq erdi 
garchand (Furqat). 
harchand: harchand sa`y qildikim, Astrabadni inisiga’ berma’kka’ riza bolmadi (BN). 
Chun, chu: a’mid ulkim, chun darvish kishi erdi, ba`zi mustajab bolmish bolgay (Navoiy, 
MN). 
Chunkim, chunki: Vasli xajrin qissasin bir kun san’a sharx a’yla’ga’y// chunki vaqifdur 
menin’ yaxshi-yamanimdin ko’n’u’l (Atoiy). 
Ta: Yaxshilarini tutub £ltu’rsu’n, ta yamanlari xukmga boyun qoygay tedi (Sh.tar.). 
Taki: Boldilar dushman anin’ xaniga// taki kirga’yla’r anin’ qaniga (ShN). 
Teb/deb: a’l oglan agach ichinda’ tugdi teb, atin qipchaq qoydilar (Sh.tar.). 
Yuklamalar. Eski o’zbek tilida quyidagi yuklamalar qo’llanishda bo’lgan: 
-mu: Shayx janabi muridga ayttikim, senda xech ma`lum bar-mu? (Navoiy, Mq). 
-oq: Sahar-oq qal`a uza’ mindila’r (ShN). 
-la: Toyni tashlab keledur-la oglun’// gamni tashlab kela’du’r-la oglun’ (ShN). 
-gina/-gina’:Bugina masalni yaxshigina baglagan uchun umid ulkim,..(Navoiy, MN). 
Modal suzlar. Ma`lumki, modal suzlar suzlovchining aytilayotgan fikrga turli qo’shimcha 
munosabatini ifodalaydi. Eski o’zbek tilida quyidagi modal suzlar qullangan: 
Magar: Magar el ani mayparast etka’y// razini an’lagay chu mast etka’y (Navoiy, SS). 
Kashki: Yerga’ kirsa’m kashki, chun yetma’s ul ayga elik (Lutfiy). 
Shayad: Shayad uyqu ko’zimga’ mayl etka’y// andin asayishi man’a yetka’y (Navoiy, SS). 
Balki (balkim): Derla’rkim, she`rga andaq mash`ufdurkim, ku’nda’ on gazal, balki artuq 
aytur ermish (Navoiy, MN). 
Mabada: Ki anda Avliya xaja mabada, otirgan bolsa, qilma ashkara (Furqat). 
Basharti: Xech bir sormasmu-di, nakam davranlar £ta’r// qullari ichra’ basharti e`tibarim 
bar erdi (Muq.). 
Bavujudi: Bavujudi, bu jamal ista’r vafasindin k£n’u’l (Atoiy). 
Shuningdek, mavjud, lozimlik, nomavjudlik va xokazolarni bildiruvchi bar, yoq, lazim, 
kera’k, darkar, dema’k va boshqa modal suzlar ham faol qullangan. 
 
Savol va topshiriqlar: 
1.Hozirgi o’zbek tili va eski o’zbek tilidagi ko’makchilarni qiyoslab chiqing, ulardagi 
fonetik o’zgarishlarni izoxlang. 
2.Boglovchilarni sanab kursating, ularning qullanish xususiyatlariga e`tibor bering. 
3.Yuklamalar va modal suzlarning mano va vazifalarini izoxlab bering. 
 
A d a b i y o t l a r 
1. S.Ashirboyev, I.Azimov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2002. 
2. O’rinboyev B., Aliyev A., Tursunov U. O’zbek adabiy tili tarixi. T. 1995 
3. Aliyev A., Sodiqov K, O’zbek adabiy tili tarixidan.T. 1996.
4. To’ychiboyevB. O’zbek tili tarixining davrlari. T. 1996. 
5. G’.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 
2009. 

Yüklə 0,64 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   65




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin