44
-gu/-gu’//-qu/-ku’. Eski o’zbek tilida kelasi zamon fe`lini xosil qiluvchi asosiy forma
xisoblangan:
Bu kitabni oquguchi va tin’laguchi, albatta, tu’rk bolgusi turur (Sh.tar.). Omar
bildi kim, Rasulga barib, andin shikayat qilgusi turur (qR).
-asi/-a’si. XIII-XIV asrlarga oid ayrim yodgorliklarda uchraydi:
Bu shaharga bir
paygambar xijrat qilasi turur, ya`ni kela’si turur (Tafsir).
-gay/-ga’y//-qay/-ka’y. Bu forma XI asr yodgorliklari va qadimgi uygur tili yodgorliklarida
ham keng qo’llangan:
Muqarrar boldi kim, tan’lasi bolgan nokar-u sardar, mal-u jixati bila’n
chiqib, qorganni tapshurgay (BN).
Fe`l nisbatlari. Eski o’zbek tilida ham fe`l nisbatlarining quyidagi turlari mavjud:
aniqlik,
o’zlik, majxul, birgalik, orttirma nisbatlar.
Aniqlik nisbati uchun eski o’zbek tilida ham maxsus affikslar qo’shilmaydi.
o’zlik nisbat –n(undoshdan keyin
: -in/-in//-un/-u’n) affiksi bilan xosil qilingan:
Kuydi,
orta’ndi gam otinda ichim tashim menin’ (Atoiy). Oguz xanga baqinmadi (Sh.tar.).
o’zlik nisbat manosi ba`zan majxul nisbat affiksi
–l(-il/-il//-ul/-u’l) bilan ham ifodalanadi:
Bu
vasila bila’ xayal qilildi kim,..(Navoiy, MN).
Majxul nisbat –l(-il/-il//-ul/-u’l) affiksi bilan yasaladi:
qulluq arzadasht yekshanba kuni
bitildi (Navoiy,MN).
Birgalik nisbat –sh( undoshdan keyin
: -ish/-ish//-ush/-u’sh) affiksi bilan yasaladi:
Ikki
qashi bash bir qilib, bilma’n, ne so’z so’zla’shtila’r (Lutfiy). Bir-ikki qatla ul taraf bu tarafdin
qilich alishtilar (BN).
Orttirma nisbat quyidagi affikslar bilan yasalgan:
-t(-it/-it//-ut/-u’t): Oxshatti qqamatin’ga sanavbarni bagban (Navoiy, MN).
-r(-ur/-u’r//-ar/-a’r): Kechu’rga’y ushbu daryadin meni (Atoiy). Shaydaliqqa bash chiqarur
(Navoiy, Mq).
-tur/-tu’r//-dur/-du’r: Xajr oti bu kun ichimni ku’ydu’ru’r (Sakkokiy). Altun uyni tiktu’rdi
(Sh.tar.).
-gur/-gu’r//-qur/-ku’r//-qar/-ka’r: Ne muncha yazguradur shayxi parsa bizni (Atoiy). Insafsiz
aduvni yamanliqdin o’tka’ru’r (Navoiy, Mq).
-guz/-gu’z//-qaz/-ka’z: Allida bir necha’ni turguzdi (ShN).Meni otka’zin’izla’r, teb,..(Sh.tar.).
-iz/-iz: tamizdi, aqizdi (Sanglox).
-ca’t: Kema’ni nechu’k yasarin ko’rsa’tti (Sh.tar.).
Savol va topshiriqlar:
1. O’tgan zamon fe`lining sodda formalari qanday xosil qilingan?
2. O’tgan zamon fe`lining analitik formalariga misollar keltiring.
3. Hozirgi zamon fe`llarining ifodalanishi jixatidan hozirgi o’zbek tili bilan eski o’zbek tili
o’rtasida qanday tafovutlar bor?
4. Kelasi zamon fe`l formalariga misol keltiring.
5. Mayl deb nimaga aytiladi?
6. Zamon tushunchasiga izox bering.
7. Eski o’zbek tilidagi tuslovchilarning guruxlari va xususiyatlarini aytib bering.
8. Buyruq-istak maylida qaysi affikslar ishtiroketadi?
9. Shart mayli formalariga manbalardan misol keltiring.
10. Eski o’zbek tilida harakat nomi qanday qo’shimchalar bilan xosil qilingan?
11. Sifatdosh shakli xosil qiluvchi qo’shimchalarni sanang.
12. Ravishdoshning hozirgi o’zbek tilida qo’llanmaydigan qanday shakllari mavjud.
A d a b i y o t l a r
1. S.Ashirboyev, I.Azimov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2002.
45
2. O’rinboyev B., Aliyev A., Tursunov U. O’zbek adabiy tili tarixi. T. 1995
3. Aliyev A., Sodiqov K, O’zbek adabiy tili tarixidan.T. 1996.
4. To’ychiboyevB. O’zbek tili tarixining davrlari. T. 1996.
5. G’.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T.
2009.
Dostları ilə paylaş: