O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

 
 
 
Ma’ruza №10
.
Ravish 
 
Reja: 
1.Ravish haqida umumiy ma`lumot. 
2.Ravish yasalishi. 
3.Ravishning mano turlari. 
Tayanch tushunchalar: 
 
Ravish – harakatning (holatning) belgisini ifodalovchi suz turkumi. 
Yasama ravishlar – boshqa suz turkumlaridan turli vositalarda ravish yasalishidir. 
Ravishning mano turlari – ravishning holat, payt, urin, daraja-miqdor, chegaralov, 
uxshatish manolarini ifodalashidir. 
Eski o’zbek tilida ham ravish kategoriyasi so’z o’zgartiruvchi affikslar qabo’l qilmasligi 
bilan harakterlanadi. Bu xol ravish turkumining boshqa mustaqil so’z turkumlaridan farqlovchi 
o’ziga xos belgisini tashkil etadi. Gapda ravishlar boshqa so’zlar bilan bitishuv yo’li bilan 
boglanadi.Ayrim ravishlarning tarkibidagi kelishik affikslari esa o’zining grammatik 
xususiyatini yo’qotib, so’zning tarkibiy qismiga aylanib qolgan. 
Eski o’zbek tilida iste`molda bo’lgan ravishlarning va ravish manosida qo’llanuvchi 
so’zlarning ma`lum qismi boshqa sistemadagi tillarda o’zlashtirilgan. Bunday so’zlarning 
ko’pchiligi eron tillariga, ayrimlari arab tiliga mansub: axista aytduqimizni ham eshitu’r 
(Tafcsir). Men hargiz almishim yoq (qR). yochra’di nagax raqibi (Lutfiy). Daima mastu bexabar 
ko’ru’nu’r 
(Atoiy).
Eski o’zbek tilida iste`molda bo’lgan ravishlarning asosiy qismi yasama so’zlardan iborat 
bo’lib, ular morfologik va sintaktik usullar bilan xosil bo’lgan. 
Asli o’zbekcha tub ravishlar juda kam sonni tashkil etadi. Bo’lardan quyidagilarni ko’rsatish 
mumkin: Biznin’ atalarimiz kim, ashnu £ldilar, (Tafsir). Bat bol, bashin’ al, qach (Atoiy). 
Eski o’zbek tilida tub so’z sifatida tasavvur qilingan ayrim ravishlar aslida yasama ravish 
bo’lgan. Masalan, naru (nari), beru (beri) ravishlari uzoqlikni anglatuvchi na va yaqinlikni 
anglatuvchi be so’zlariga qadimgi jo’nalish kelishigi affiksi –ru qo’shilishi bilan xosil bo’lgan. 
Eski o’zbek tilida quyidagi affikslar bilan turli so’z turkumlaridan ravish yasalgan: 
-cha/-cha’ affiksi bilan yasalgan ravish ish-harakatning holati, miqdori, darajasi kabi 
manolarni ifodalaydi yoki biror harakat belgisining boshqa harakat belgisiga o’xshashligini 
ko’rsatadi. Bu affiks turli so’zlarga qo’shilib ravish yasaydi: 
1.
Otga qo’shiladi: Alar ham tu’rkcha’ ayturlar (Navoiy ML). 
2.
 
Kishilik va ko’rsatish olmoshlariga qo’shiladi: Dunyada bar-mu eka’n mencha’ 
yaman (ShN). Xech kimga’ sencha’ berma’di, ayyar, qash-u ko’z (Lutfiy). 
q. Sifatga qo’shiladi: Padshaxzadalarnin’ ulugina ulugcha va kichigina’ kichikcha’ berdi 
(Sh.tar.).
–gacha/-ga’cha’/-qacha/-ka’cha’ affiksi jo’nalish kelishigiga –cha/-cha’ affiksi qo’shilishi 
bilan xosil bo’lgan qo’shma affiks bo’lib, ot, sifat, olmosh, ravish turkumidagi so’zlardan ravish 

---

46 
yasaydi: Tu’nga’cha’ urmaq edi ko’ksiga’ tash (Navoiy,Mq). a’shbu xaftagacha yoq erdi xabar 
(ShN). 
-tek/-dek affiksi o’xshatish, qiyoslash kabi manolarni ifodalovchi ravish yasaydi: Sakkakiy 
ko’z yashin yaz yamguri-tek yagdurur (Sakkokiy). K£rma’ga’n bir sen-dke axli rozgar (Navoiy). 
-la/-la’ affiksi payt manosidagi otlarga, asosan, tan’, tun so’zlariga qo’shilib payt ravishi 
yasaydi: Tu’nla’-oq yetti oshul qorganga (ShN). Emdi tan’la bu so’z Abid xanga yeta’r 
(Sh.turk). 
-ana affiksi otga qo’shilib, o’xshatish, qiyoslash manosidagi ravish yasaydi. o’zbek tiliga bu 
forma eron tillaridan o’zlashtirilgan: Seni men o’ltu’ru’r-men, teb aytti turkana (Sakkokiy). 
Xeyli mardana yigit edi (BN). 
-an affiksi eski o’zbek tilida kam iste`molda bo’lgan: a’lugligi taxminan on qari bolgay (BN). 
Sintaktik usul bilan ravish yasalishi bo’yicha eski o’zbek tili bilan hozirgi o’zbek tili o’rtasida 
deyarli farq yo’q. qo’shma ravishlar quyidagi so’zlar ishtirokida xosil bo’ladi: 
Bir so’ziga payt, makon, va shunga o’xshash manolarni bildiruvchi so’zlarni qo’shish 
bilan: Bir laxza sensiz sabr yoq (Lutfiy). Meni bir yerda’ muqim etku’sidu’r (ShN). 
har belgilash olmoshiga payt yoki makon bildiruvchi so’zlarni qo’shish bilan: har kun 
salamga barur erdim (Tafsir). har yerda’ barsan’iz qullugda bolur-siz (BN). 
a’l, bu, oshal kabi olmoshlarga payt yoki makon bildiruvchi so’zlarni qo’shish bilan: 
Ko’n’lu’m ul yan tartadur (Lutfiy). Bu qish qar bisyar ulug tushub erdi (BN). 
Xech, qay olmoshlariga payt yoki makon bildiruvchi so’zlarni qo’shish bilan: Xech 
zamanda xech kim eshitka’n va’ ko’rga’n yoqtur (Sh.tar.).
Eski o’zbek tilidagi ravishlarni ham mano jixatdan quyidagicha tasnif qilish mumkin: 
holat ravishlari: axista, ravan, asan, agax, tu’rkcha’, ashiqana. 
Payt ravishlari: tu’nla’, hargiz, nagax, hamisha, damadam, dambadam, har dam, har laxza, 
avval, xala. 
a’rin ravishlari: har sari, bu yer, bunda, anda. 
Daraja-miqdor ravishlari: az, k£p, bu’rgu’tcha’, mencha’, ulugcha, gayat, bagayat. 
Chegaralov ravishlari: xaftagacha, k£kka’cha’, Gaznigacha, axshamgacha, xususan, bataxsis. 
a’xshatish ravishlari: laladek, burungidek, inangudek, yegu’tek, paritek.  
Juft ravishlar. Eski o’zbek tilidagi juft ravishlarning ko’pchilik qismi ot turkumidagi 
so’zlarning ravishga kuchishidan xosil bo’lgan: Yana tun-kun bardilar (Tafsir). qazar erdi 
arigni kecha-kunduz (Navoiy,FSh). 
 
Savol va topshiriqlar: 
1.
Eron tillaridan o’zlashgan ravishlarga misol yozing. 
2.
Arab tilidan o’zlashgan ravishlarga misol yozing. 
3.
Ravish yasovchi qo’shimchalarni sanang. 
4.
Ravishning mano turlarini sanab bering va manbalardan misollar keltiring.
 
 
A d a b i y o t l a r 
1. S.Ashirboyev, I.Azimov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 2002. 
2. O’rinboyev B., Aliyev A., Tursunov U. O’zbek adabiy tili tarixi. T. 1995 
3. Aliyev A., Sodiqov K, O’zbek adabiy tili tarixidan.T. 1996.
4. To’ychiboyevB. O’zbek tili tarixining davrlari. T. 1996. 
5. G’.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudov. O’zbek tiliining tarixiy grammatikasi. T. 
2009.