O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

Eski o’zbek tilida mayl va zamon formalari 
 
O’zbek tilida, shu jumladan, turkiy tillardagi mayl va zamon formalari, mayl va zamon 
formalari munosabati munozarali masalalardan xisoblanadi. Turkiy tillardagi mayl va zamon 
formalari uchun maxsus affikslarning yo’qligi bunday munozaraga sabab bo’lmoqda. 
Ma`lumki, mayl ish-harakatning voqe`likka munosabatini ifodalab, fe`ldan anglashilgan 
ish-harakatning bajarilish xususiyatini, imkoniyatini, ya`ni, real voqelikka, sharoitga 
boglanganligini bildiradi. Masalan, bordi fe`li ish-harakatning real bajarilganligini, ishla fe`li 
ish-harakatning bajarilish haqidagi buyruqni ifodalaydi. 
Grammatik zamon esa ish-harakatning nutq so’zlanib turgan paytga munosabatini 
ifodalaydi. Demak, mayl kategoriyasi zamon kategoriyasiga nisbatan kengdir. Lekin hamma 
mayl formalarida ham grammatik zamon manosi bir xilda mavjud bo’la bermaydi. Masalan, 
aniqlik maylida har uchala zamon, buyruq-istak va shart maylida esa faqat kelasi zamon 
formalari mavjud bo’ladi. 
o’zbek tilidagi mayl va zamon formalari haqida tuslanish tushunchasisiz fikr yuritib 
bo’lmaydi. Shu munosabat bilan tuslanish tarixi va uning xususiyatiga to’xtalamiz. 
Eski o’zbek tilida mayl formalari quyidagi uch turkumga bo’linadi: buyruq-istak, shart-
istak, aniqlik. 
Turkiy tillarda fe`l tuslanishi tarixan sifatdosh ( keyinchalik ravishdosh) formalari asosida, 
ya`ni mayl va zamon formalari sifatdosh formalari asosida asosida shakllangan (buyruq-istak 
mayli bundan mustasno). Keyinchalik bunday formalar tarkibidagi sifatdosh affikslarining 
ayrimlari sezilmas darajaga kelib qolgan. Masalan, -duq/-du’k//-tuq/-tu’k sifatdosh affikslari –
di/-di//-ti/-ti affiksiga aylangan, ayrimlari esa hozirgi o’zbek tilida juda kammaxsul affiksga 
aylangan. 
Eski o’zbek tilida tuslovchi affikslarning uch tipi qo’llanishda bo’lgan. Bo’lar quyidagilar: 
I tip tuslovchilar yoki to’la tuslovchilar: 
Birlik Ko’plik 
I shaxs -men -biz, -miz 
II shaxs -sen -siz 
III shaxs - - 
II tip tuslovchilar yoki qisqargan tuslovchilar: 
I shaxs -m -q/-k 
II shaxs -n’ -n’iz/-n’iz/-n’uz/-n’u’z/ 
III shaxs (-si/-si) - - 
III tip tuslovchilar fe`lning buyruq-istak maylida qo’llanadi. 
To’la tuslovchilar sifatdosh va ravishdosh formalariga hamda –gay/-ga’y//-qay/-ka’y,-
maqda/-ma’kda’ affiksli formalariga qo’shiladi. qisqargan tuslovchilar –di/-di//-ti/-ti affiksli 
affiksli, shart formadagi fe`llarga va –gu/-gu’//-qu/-ku’ affiksli formalarga qo’shiladi. 

---

40 
Shuni aytish lozimki, to’la tuslovchilar qadimgi turkiy yodgorliklarda –di/-di//-ti/-ti 
affiksli formadan keyin ham qo’llangan. Masalan, basdimiz, buzdimiz (KT). Bu holat eski 
o’zbek tilining dastlabki yodgorliklarida ham qo’llangan: Eshittimiz taqi bildimiz tedila’r (qR).
Shaxs-son affikslari tarixan kishilik olmoshlarining rivojlanishidan paydo bo’lgan. Buni 
M.Qoshg’ariyning ma`lumotidan ham bilsa bo’ladi. XI asrda o’guzlar, qipchoqlarning ayrimlari 
o’tgan zamon manosini ifodalash uchun –duq/-du’k/-tuq/-tu’k affiksini ishlatib, ular oldidan 
kishilik olmoshlarini qo’llash ularning qaysi shaxsda ekanligini bildirgan: Men ya qurduq (men 
yoy qurdum), biz ya qurduq, ol keldu’k (u keldi), olar evga’ kirdu’k (ular uyga kirdilar). 
Keyinchalik kishilik olmoshlari fe`ldan keyin ham keltiriladigan bo’lgan: men barduq 
men (men bordim), sen barduq sen (sen bording) kabi. Bunda shaxs-son manosini ifodalash 
uchun kishilik olmoshlarini ikki marta keltirishga zarurat bo’lmay qolgan. Shuning uchun fe`l 
oldidan kelgan kishilik olmoshlari ko’pincha tushirib qoldiriladigan bo’lib, keyingisi saqlangan 
va shaxs-son ko’rsatkichi sifatida tasavvur qilingan. 
Buyruq-istak mayli formalari. Buyruq-istak mayli formalarida ham buyruq, ham istak 
manolari mavjud, ya`ni, I shaxs formalarida istak, II shaxs formalarida buyruq, III shaxs 
formalarida esa ham istak, ham buyruq manolari mavjud. 
Eski o’zbek tilida buyruq-istak mayli ko’p formali bo’lib, ular quyidagicha xosil bo’ladi: 
I shaxs birlik formalari: 
-(a)yin/-a’)yin. Bu forma barcha davrlarda keng qo’llangan: Ku’chu’m yetmishcha’ ko’p 
xidmat qilayin (MN). Kimga’ izxar a’yla’yin (Munis). 
-(a)y/-(a’)y. XIV asrdan keyingi yodgorliklarda qo’llanadi: Gu’l keldi yu’zu’n’ 
davridakim, xusn satay deb (Lutfiy). Men qashin’ mexrabina a’lta’y duadin iydliq (Atoiy). 
-gayin/-ga’yin//-gayim/-ga’yim. XV asrdan oldingi yodgorliklarda uchraydi: Kimga’ 
dega’yim nechu’k qilayim, bilma’n, men buyla yiraqda, ul yaqinraq jandin (Sayfi Saroiy). 
Karam qilib, qulaq tutsan’, javab aygayim (Sayfi Saroiy). 
-(a)yim/(a’)yim. XV asrdan oldingi davrlarda qo’llangan bo’lib, keyingi davrlarda esa 
ayrim yodgorliklarda ba`zan uchrab qoladi: Men qarindashlarim birla’ ken’a’sha’yim (qR). 
Senin’ u’chu’n shaharda bir yaxshi imarat qilayim (Sayfi Saroiy). 
Yuqoridagilardan tashqari, «qissasi Rabguziy», «Tafsir», «Xisrav va Shirin» asarlarida –
gam/-ga’m affiksi ham I shaxs buyruq-istak mayli formasini xosil qilgan: Fazl qilgam va an’a 
artuq berga’m (Tafsir). Birini qurban qilgam (qR). 
I shaxs ko’plik formalari. Buyruq-istak maylining I shaxs ko’pligi quyidagi affikslar bilan 
xosil qilingan: 
-galim/ga’lim,-ggalin’/-ga’lin’,-(y)alim/-(y)a’lim. Bu affikslar XV asrdan oldingi davr 
yodnomalarida uchraydi: Ey rabb, bizga’ farman bergil, ko’kka’ aggalim (Tafsir).Siz on qoy 
keltu’ru’n’, bishu’ru’n’, etini yega’lin’ (qR). Xalimiz ezgu’ bolmaz, neta’k qilalim (qR). 
Bu affiks ba`zan lab unlisi bilan –alum/-a’lu’m formasida ham keladi: Bu er ulug so’z 
so’zla’yu’ turur, keta’lu’m tedila’r (qR). 
-gali/-ga’li. XVI-XVII asr yodnomalarida uchraydi: Xech yamanliq an’a yavutmagali// 
seni telmurtub ani tutmagali (ShN). Biz seni tutub berma’ga’li tedila’r (Sh.tar.). 
-(a)lin’/(a’)lin’. XVIII asrgacha bo’lgan yodnomalarda uchraydi: Asbab qurun’lar,Eran 
shaxrina baralin’ (Tafsir). Ne bolsa bolsun, ush bashdin kecha’lin’//Bu surat razidin parda 
achalin’ (XSh). 
-(a)li/(a’)li affiksli forma XV-XVII asrlar uchun harakterli bo’lib, bu davrda buyruq-istak 
mayli I shaxs ko’plik manosini ifodalashning asosiy formasi sifatida yodgorliklarda keng 
qo’llangan: Emdi so’znin’ asliga shuru` qilali (Navoiy Mq).Andijanga cheka’li bizla’r 
lashkar//tu’za’li ul sari axan’i safar (ShN). 
-(a)liq/(a’)lik.XIV asrdan boshlab qo’llanadi: Xasmliq qilsa, qilaliq fani (ShN). ¤zimizni 
axvalimizni alayiq (Sh.turk). 
-(a)yliq/(a’)ylik. XIX asrdan boshlab keng qo’llana boshlagan: Bera’ylik ikkimiz ham an’a 
la’shka’r/ bolub ja’n’ a’yla’su’n sardari a’ska’r (Furqat). Ey yaxshilar, kela’ylik, bir jayga 
yigilishayliq, oynayliq, ku’la’ylik, aman bolayliq (Muqimiy). 

---

41 
II shaxs birlik formalari.Buyruq-istak maylining II shaxs birlik manosi eski o’zbek tilida 
asosan –gil/-gil//-qil/-kil affiksi bilan yasalgan forma orqali ifodalangan: Eshitkil emdi ham bir 
xush xikayat (MN). Barib ul xanni salamat tutqil (MN). 
Buyruq-istak maylining II shaxs birlik formasi eski o’zbek tilida –gin/-gin//-qin/-kin 
affiksi bilan ham yasalgan. Bu affiks –gil/-gil//-qil/-kil affiksining fonetik varianti bo’lib, 
nisbatan keyingi davrlarda paydo bo’lgan: Kelgin ke, firaqin’ otida qalmadi xalim (Lutfiy).Men 
dedim kim, rast aytqin (BN). Baqqin, ekin pisha’r-mu aftab ko’rma’y (Muqimiy). 
Ma`lumki, hozirgi o’zbek tili va boshqa turkiy tillarda buyruq-istak maylining II shaxs 
birligi ko’pincha affikssiz qo’llanadi, ya`ni formal jixatdan fe`l negiziga to’gri keladi. Bu holat 
eski o’zbek tilida ham keng kuzatiladi: Taqi yuz min’ altun keltu’r (qR).qaraqchi ko’zla’rin’din 
bir qiya baq (Atoiy). Adl qulagi-la eshit xalimi (Muqimiy). 
She`riy asarlarda buyruq-istak mayli II shaxs birligi affikssiz qo’llanganda, ba`zan –u/-u’ 
unlisi orttiriladi. Bu xol Alisher Navoiy va Xusayn Boyqaro she`rlarida uchraydi: Ey saba, 
avvara ko’n’lu’m ista’yu’ har yan baru// Vadi-yu tag-u biyabanlarni bir-bir axtaru. Axtarurda 
tapsan’ ul ko’n’lu’mki, majnun shivadur// har nechu’k bolsa a’da’m saxrasi sari bashqaru. 
Misollardagi baru, axtaru,bashqaru fe`llari borgin, axtargin, boshqargin manosini 
ifodalaydi.