O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi

gan//-qan/-ka’n,-an/-an affikslari bilan xosil bo’luvchi formalar kiradi; g’) hozirgi - kelasi 
zamonni ifodalovchi sifatdosh formalari. Bu gruppani -r(-ar/-ar, -up/-u’r, -up/-u’p, -yup/-yu’r), 
-maz/-maz//-mas/-mas, -gu/-gu’-qu/-ku’, -guchi/-gu’chi//-quchi//-ku’chi, -dachi/-dachi//-tachi/-
tu’chi, -gli/-gli, -asi/-asi va boshqa affikslar bilan xosil bo’luvchi formalar tashkil etadi. 
o’tgan zamon sifatdoshlari. -gan/-ga’n (-qan/-ka’n) affiksli sifatdosh eski o’zbek tilining 
barcha davrlari uchun harakterli bo’lgan va faol qo’llangan. 
qullanishi, mano va funktsiyalari: 
a. Atributiv pozitsiyada qullanib, aniqlovchini ifodalaydi. Aniqlovchi vazifasida kelgan –gan/-
ga’n affiksli sifatdosh atributiv o’ram tashkil etadi va ular gap transformatsiyasida bo’lishi 
mumkin: 
a) egaqkesimdan iborat o’ramlarda –gan/-ga’n affiksli sifatdosh predikativ birikmani tashkil 
etadi: C h e r i k t u s h k a ’ n yerga’ keldila’r (qR). Jumlamiz razimiz bu ikki ulugim i z
s o ’ z l a ’ g a ’ n so’zga’ (NF). 
b) so’z birikmasi qolipida bo’ladi: Rast so’zla’g a ’ n x a t u n l a r burch qilsalar,... (TF). 
V a f a qilgan k i s h i l a ’ r g a ’ vafa qil (MN); 

---

36 
g’. -gan/-ga’n affiksli sifatdosh otlashadi va ot bajaradigan sintaktik funktsiyaslarda 
qullanadi: Bu yaratilgan sizla’rda’ bolsa,... (qR). Meni yamanlagan xalak boldi (NF). Seni
ko’rga’n o’zindin yat bolur (MN). 
Otlashgan -gan/-ga’n affiksli sifatdosh otga xos grammatik belgilarga ega bo’ladi va 
shunga muvofiq har xil sintaktik funktsiyalarni bajaradi: 
a) -lar/-la’r ko’plik affiksini oladi: Anin’ birla’ bolganlar... butga tabinurlardi (TF). 
qamug tugganlar o’ldi (qR). Yana erma’n t e g a ’ n l a ’ r zar bolgay (XSh). 
b) egalik affiksini oladi: Men tamam alim boldum, xech b i l m a ’ g a ’ n i m qalmadi (NF). 
Bu siznin’ k e l t u ’ r g a ’ n i n ’ i z bizga’ yaramas (qR); 
v) kelishik affikslarini oladi: a’l sorganin’ni keta’rgil (NF). Yiqilganlarga andin dastgirlik 
yetka’y (Navoiy Mq). 
q. –gan/-ga’n affiksli sifatdosh uchun, son’ (son’ra),birla’, ka’bi, beru’ kabi kumakchilar
bilan qullanadi: Suv tartqan u c h u n ijrasin bera’yin (qR). Bu bir qorganni algan bila’ ne ish 
achilgay(BN).
n’. –gan/-ga’n affiksli sifatdosh -tek qo’shmchasini qabo’l qiladi: Tila’b Shavur ayitgan-tek 
nishanin //sorar shaxzadanin’ turgan makan`n (XSh). Muganniy musiqiy agaz qildi//atasi torbasinda 
yiglagan-tek (SS). 
-mish/-mish affiksli sifatdosh eski o’zbek tilining barcha davrlarida faol qullangan 
bo’lib, uning grammatik mano va funktsiyalarining taraqqiyot davrlari ikki bosqichga bo’linadi: 
birinchi bosqich XV asrdan oldingi davrlarni, ikkinchi bosqich XV asr va undan keyingi 
davrlarni o’z ichiga oladi. 
a. o’zbek tilining oldingi davrlarida –mish/-mish affiksli sifatdosh formasining qadimgi 
grammatik manolari va funktsiyalari saqlangan, ya`ni: 
a) predmetning harakat belgisini ko’rsatib, aniqlovchi vazifasida keladi: Kelmish 
yollarina yandilar (Taf.). Bu qilmish ish birla’ biz zalimlardin bolur-miz (qR); 
b) egalik affikslarini qabo’l qiladi: Agar bu aymishin’ so’z rast ersa’,..(Taf.). 
v) kelishik affikslari bilan qo’llanib, gapning ikkinchi darajali bo’laklarini ifodalaydi: 
Eshitkil bu gazalda ishla’ridin// Muhammad xoja beg aymishlaridin (MN). Sham`un bo’lardin 
qachmishda suvsamish erdi (qR). 
g’. o’zbek tilining XV asr va undan keyingi taraqqiyot davrlarida –mish/-mish affiksli 
sifatdoshning grammatik manolari va funktsiyalari chegaralangan bo’lib, uning asosan o’tgan 
zamon fe`li sifatida qo’llanishi davom etgan. 
o’tgan zamon sifatdoshini yasovchi –duq/-du’k affiksi qadimgi yodgorliklar tilida –