O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

Olingan natijalar
¹
¹
¹
¹
¹
i
h
u
r
u
g
k
i
l
i
l
m
a
d
i
h
C
i
h
u
r
u
g
k
i
l
i
l
m
a
d
i
h
C
i
h
u
r
u
g
k
i
l
i
l
m
a
d
i
h
C
i
h
u
r
u
g
k
i
l
i
l
m
a
d
i
h
C
i
h
u
r
u
g
k
i
l
i
l
m
a
d
i
h
C
l
i
y
/
m
m
,
i
g
i
l
z
e
t
a
y
i
z
o
r
r
o
K
l
i
y
/
m
m
,
i
g
i
l
z
e
t
a
y
i
z
o
r
r
o
K
l
i
y
/
m
m
,
i
g
i
l
z
e
t
a
y
i
z
o
r
r
o
K
l
i
y
/
m
m
,
i
g
i
l
z
e
t
a
y
i
z
o
r
r
o
K
l
i
y
/
m
m
,
i
g
i
l
z
e
t
a
y
i
z
o
r
r
o
K
l
l
a
b l
l
a
b ll
a
b l
l
a
b l
l
a
b
.
1
.
r
o
r
a
q
r
a
b
l
a
m
m
a
k
u
M
a
h
c
a
g
1
0
0
,
0
1
.
2
.
r
o
r
a
q
r
a
b
a
d
u
J
i
r
o
q
u
y
n
a
d
5
0
0
,
0
–
1
0
0
,
0
2
i
r
o
q
u
y
n
a
d
1
0
,
0
–
5
0
0
,
0
3
.
3
.
r
o
r
a
q
r
a
B
i
r
o
q
u
y
n
a
d
5
0
,
0
–
1
0
,
0
4
1
,
0
–
5
0
,
0
5
.
4
.
t
s
a
p
i
g
i
l
r
o
r
a
q
r
a
B
5
,
0
–
1
,
0
6
0
,
1
–
5
,
0
7
.
5
.
m
a
k
i
g
i
l
r
o
r
a
q
r
a
B
0
,
5
–
0
,
1
8
.
6
.
)
z
i
s
m
a
d
i
h
c
(
r
o
r
a
q
e
B
0
,
0
1
–
0
,
5
9
p
‘
o
k
n
a
d
m
m
0
1
0
1

---

---

20
Metallarning korroziyaga barqarorligi bir qancha omillar

natijasida sezilarli darajada pasayadi. Bularga: soviganda paydo
bo‘ladigan havo bo‘shliqlari (rakovina), aralashmalarning
barcha hajmi bo‘yicha barobar taqsimlanmasligi, qizib sinish,
sovuqdan sinish va hokazolar kiradi. Korroziyaning intensivligi
musbat va manfiy zaryadlarning o‘zgarishi natijasida (metallni
korroziya charchoqligi) ortadi. Korroziyaga chidamliligini
orttirish uchun metallga uni eritish vaqtida legirlaydigan
elementlar: xrom, nikel, molibden, titan va boshqalar
qo‘shiladi. Po‘latning tarkibidagi bu metallarning har xil
nisbatda bo‘lishi unga talab qilingan darajadagi xususiyatlarni
beradi, shu jumladan, korroziyaga qarshi yuqori harorat va
agressiv muhitda chidamliligini orttiradi.
2.1.4. Uglerodli po‘latlar
NQIK ko‘pgina jihozlari va uskunalari yaxshi payvand
qilinadigan (ulanadigan), tarkibida 0,25% uglerod bo‘lgan
po‘latdan yasaladi. Oddiy va yuqori sifatli uglerodli po‘latlar
GOSÒ bo‘yicha ishlab chiqariladi. Unga binoan 2 guruh po‘lat
ishlab chiqariladi. A-SÒ-1, SÒ-2... guruh bu guruhga kiruvchi
metallarni mexanik xususiyatiga ahamiyat beriladi va BSÒ-1,
BSÒ-2, BSÒ-3 guruh va hokazo ularning kimyoviy tarkibiga
ahamiyat beriladi.
Marten yoki elektr pechlarida eritib olingan uglerodli
po‘latlar tindirilgan va qaynovchi guruhlarga bo‘linadi. Òindirilgan
va qaynovchi po‘latlarning (bir xil markadagi) mexanik
xususiyati bir xil, lekin qaynovchi po‘latni ko‘p talablarga javob
bera oladigan jihozlarni yasash uchun ishlatilmaydi yoki kam
ishlatiladi. Eritib olish jarayonida qaynovchi po‘latga qo‘shimcha
ishlov berilmaydi. Uning ichida erib qolib ketgan havo, gazlar
va boshqa zararli birikmalarni chiqarib olinmaydi. Shuning uchun
qotgan po‘latning ichida ko‘p gaz pufakchalar qolib ketadi.
Prokatni qayta ishlash vaqtida puffakchalar berkilib qoladi va
kuchlanishning konsentrlangan markazi bo‘lib qoladi. Bundan
tashqari qaynovchi po‘latdan oltingugurt va fosfor yomon
tozalanadi.

---

---

21
2.1.5. Oddiy sifatdagi uglerodli po‘latni ishlatish sohasi

SÒO – sovitkichlar uchun qutilar, zinalarning panjara
maydonchalari, fasonli o‘tkazgichlar.
SÒ1 – flanesli birikmalar uchun zichlash tirgichlari.
SÒ2 – javobgarligi kam bo‘lgan idishlarning pastki qismlari.
SÒ3-R = 1,6 MPa va Ò = –10¼+350°C gacha ishlaydigan
jihozlarning korpuslari.
SÒ3-R = 5 MPa va Ò = –30°C¼+450°C gacha ishlaydigan
jihozlarning korpusi, tag qismi, flyaneslar.
SÒ5 – tortish uzugi, (halqasi) quvurli panjara, boltlar,
nasoslarning vali (o‘qi).
SÒ7 – himoya qopqoqlarining (klapan) prujinalari va boshqa
ko‘p talablarga javob beradigan qismlar.
R =
MPa va Ò = –40°C dan +450°C gacha ishlaydigan
jihozlarni tayyorlash uchun sifatli uglerodli po‘lat
ishlatiladi. Ular yaxshi egiluvchanlik va ulanish
xususiyatiga egadir.
2.1.6. Legirlangan po‘latlar
Jihozlarga korroziyaga qarshi chidamliligi qattiqlik bo‘yicha
alohida talablar qo‘yilganligi uchun ular GOSÒ yoki ÒU bilan
tayyorlangan legirlangan po‘lat ishlatiladi. Legirlovchi qo‘shim-
chaning miqdoriga qarab past, o‘rta va yuqori legirlangan po‘latlarga
ajratiladi. Legirlangan po‘latlar legirlovchi moddaning nomiga
o‘xshab nomlanadi: Xromli, xromnikelli, xromnikel molibdenli
va hokazo.
Legirlangan po‘latlarni legirlovchi elementni bildiruvchi shartli
belgi harf bilan belgilanadi: N–nikel, M–molibden, Ò–titan,
X–xrom, Si–kremniy, W–volfram, V–vanadiy. Harflardan keyin
keladigan sonlar shu legirlaydigan metallning foiz miqdorini
bildiradi.
Yuqori legirlangan po‘latlar qimmatbaho, kamyob, shuning
uchun ko‘ðincha jihozni korroziyaga chidamli qilib tayyor-
langanda, ularni ikki qavat qilib tayyorlanadi. Asosiy qavat (ustki
qismi) uglerodli po‘latdan yasaladi, himoyalovchi qavat (ichki
qismi) esa yupqa legirlangan po‘latdan yasaladi.

---

---

22
2.2. Cho‘yan

Cho‘yandan armatura, quvurlarning fitinglari, quvurli pech-
larning quvurli panjaralari, kondensatorlar, quvurlar, sovit-
kichlar, jihozlar ichki moslamalari va boshqa detallar yasaladi.
Ularni kulrang modifikatsiyalangan, yuqori mustahkam va maxsus
cho‘yanlardan quyish yo‘li bilan tayyorlanadi.
Kulrang cho‘yandan yasalgan detallarning mexanik xarak-
teristikasi, asosan, uning tarkibidagi grafitning holatiga bog‘liq.
Agar grafit quyma ichida dona holida bo‘lsa, cho‘yanning
mustahkamligi past bo‘lib, urishga cho‘ziluvchanligi – qo-
vushqoqligi ham kam bo‘ladi.
Kulrang cho‘yandan quyiladigan detallarni ishlatish chega-
ralangan; masalan, SCH00 markali cho‘yandan 120°C
haroratgacha va bosimsiz jarayonlarda ishlaydigan jihozlar ishlab
chiqariladi. SCH 12–28 markali cho‘yandan quvurli pechlarni
konveksiya kameralarining quvurli panjaralari yasaladi. Cho‘yanga
xrom, mis, nikel, molibden qo‘shilib modifikatsiyalansa, uning
sifati ancha yaxshilanadi. Masalan: X-28 va X-34 markali
cho‘yanda 26–36% xrom va 1–2 % nikel bo‘ladi. 1100–1200°C
gacha bo‘lgan issiqqa chidamli, tutunsimon gazlarning ta’siriga
bardosh beradi. Ferrosimid qotishmasi (tarkibida 15–17%
kremniy bor) vodorod sulfid va vodorod xlorid muhitida
yemirilishga bardoshlidir.