O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

4.5. Òarelkalarni mexanik hisoblash
Òarelkalarning mexanik hisoblash tuzilishi va mohiyati uning
konsentratsiyasi hamda kolonnaning diametriga bog‘liq. Diametri
1,0 metrdan kam bo‘lgan kichik o‘lchamli konstruktiv elementlar
(uskunalar) mexanik hisoblarsiz qabul qilinadi. Faqat korroziya
va eroziyaga yemirilishi hisobga olinadi.
8- rasm. Oddiy tarelkali
rektifikatsiya kolonnasi:
1 – xomashyo; 2 – bug‘larni
chiqarish; 3 – suyuqlikni
chiqarish; 4 – issiqlikni olish;
5 – issiqlik berish.
7- rasm. Nasadkali rektifikatsiya
kolonnasi:
1 – xomashyo kollektori;
2 – changlatkich; 3,6,7,8,10 – nasadka
qatlamlari; 4, 9 – yig‘uvchi tarelkalar;
5 – o‘tuvchi quvur; 11 – sug‘oruvchi
quvur; 12 – shtutser.

---

---

44
Òarelkaning suyanch karkasi, diski, tarnov va qalpoqlari,

kolasnik panjaralari (nasadkali kolonnalar uchun), shuningdek,
tayanch burchaklari va boshqalar kolonnaning korpusiga payvand
qilinadigan elementlar hisoblanadi.
Maxsus tayanch karkasi bo‘lmagan, perfarirlangan disk hisob
qilinganda xuddi yupqa, konturga suyangan va o‘z og‘irligi,
flegmani og‘irligi bilan bir xil bosimda tarelkada yotgan plastina
deb olinadi. Òarelkaning yuqorisidagi va pastidagi bosimi uning
miqdori juda kam bo‘lganligi uchun hisobga olinmaydi.
Diametri 3 m bo‘lgan dumaloq qalpoqchali tarelkaning diskini
hisoblashni ko‘rib chiqamiz. Òarelkaga tushadigan og‘irlik bir xilda
ta’sir qiladi deb qabul qilamiz. Oldin tarelkaning og‘irligi toðiladi.
Òarelkaning maydoni:
2
2
2
3
7,57
4
4
D
F
m
π
π
⋅
=
=
=
.
Niðellarni mustahkamlab qo‘yiladigan teshiklarining umumiy
yuzasi taxminan tarelka diskining 15 – 20%ini tashkil qiladi.
Hamma teshiklarning taxminiy umumiy hajmi:
F
1
= 0,18F = 0,18 · 7,57 = 1,36 m
2
.
Òarelka diskining og‘irligi G
D
= (F – F
1
)S
D
–
g
.
Bunda: S
D
— tarelka diskining qalinligi, birinchi yaqin-
lashtiruvchi hisoblashda 0,01 – 0,15 m deb qabul qilinadi. S
D
=
0,012 m deb qabul qilamiz. Po‘latning solishtirma og‘irligi
g
=
0,078 MN/m
2
unda:
G
D
= (7,57–1,36) · 0,012 · 0,078 = 0,00571 MN.
76½3 mm diametri va balandligi 0,09 m bo‘lgan quvurdan
tayyorlangan bitta niðelning og‘irligi taxminan 5·10
–6
MN.
Mahkamlaydigan detallari bor shtamplash yo‘li bilan
tayyorlangan bitta qalpoqchaning og‘irligini 12·10
–6
MN deb
qabul qilamiz. Unda niðel va qalpoqchaning og‘irligi:
G
K1
= 5·10
–6
+ 1,2·10
–6
= 17·10
–6
MN.
Qalpoqchalar soni n = F/f; bunda f – niðel ostidagi
teshikchaning yuzasi.
2
2
0, 076
0, 00384
4
f
m
π
⋅
=
=
;

---

---

45
1,36

354
0,00384
n
=
=
.
Tarelka og‘irligi:
G
Ò
= G
D 
+ nG
K
= 0,00571 + 354 · 17·10
–6
= 0,0117 MN.
Òarelkadagi suyuqlik (suv) ning qalinligini 80 mm deb qabul
qilamiz, bunda uning og‘irligi:
G
B
=0,01·0,08(F–nf)=0,0008(7,57–354·0,00384)=0,005 MN.
Shunday qilib, tarelkaga tushayotgan umumiy yuk:
G = G
T
+ G
c
= 0,0117 + 0,005 = 0,0167 MN.
Mustahkamligi shu formula bo‘yicha hisoblab, tarelka diskining
qalinligi toðiladi:
5
16
rux
p
S
D
C
τ
=
⋅
+
.
Bunda: D – disk diametri;
p – diskka baravar tushadigan yuk;
t
rux.
– egilishga mumkin bo‘lgan kuchlanish (
t
rux
= 120 MN/m
2
deb qabul qilamiz);
S – korroziyaga qo‘shimcha (S = 0,002 m deb qabul qilamiz)
p ning qiymati quyidagicha toðiladi:
2
2
2
4
4 0, 0167
0, 00239
/
3
G
p
MN m
D
π
π
⋅
=
=
=
⋅
.
Unda:
3
5 0, 00239
0, 002
0, 01
16 120
S
m
⋅
=
+
=
⋅
.
Agar hisoblangan qalinlik qabul qilingandan katta bo‘lsa, unda
hisoblash qayta olib boriladi.
Òarelka normal ishlashi uchun uning egiluvchanligi tarelka
diskining diametri 1/2000 dan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Òarelkaning
o‘rtasidagi maksimal egiluvchanlikni quyidagi formula bilan
aniqlaniladi:
4
0,043
(
)
p D
y
E S C
⋅
=
−
.

---

---

46
Egiluvchanlik moduli: E = 2,2·10

5
MN/m
2
, unda:
4
6
5
0, 043 0,00239 3
4,7 10
.
2,2 10 (0,01 0,002)
y
m
−
⋅
⋅
=
=
⋅
⋅
−
Egiluvchanlik
6
6
4,7 10
1,56 10
3
y
D
−
−
⋅
=
=
⋅
ga teng, ya’ni mumkin
bo‘lganidan ancha kam. Agar hisoblangan egiluvchanlik normadan
ko‘p bo‘lsa, unda diskni kattaroq qalinlikka hisoblanadi yoki
tarelkaning tagiga ikki tavrli shveller qo‘yiladi.
9- a rasmda 3 ta balkadan iborat karkasning chizmasi ko‘rsatilgan.
Bu balkalardan biri ab– markaziydir. Karkas tarkibiga tayanch
burchagi ham kiradi. Balkalar tarelkalar yuzasini seksiyalarga
bo‘ladi, seksiyalar yuzasi F
1
¼F
6
. Karkas va tarelkaning og‘irligini
to‘g‘ri taqsimlangan deb qabul qilamiz. U holda har bir seksiyaga
tushayotgan og‘irlik:
G
1
= p · F
1
; G
2
= p · F
2
; G
3
= p · F
3
va hokazo.
Solishtirma og‘irlik aniqlaniladi:
1
2
3
1
1
1
;
;
as
at
st
st
mn
ep
ep
ev
pv
G
G
G
g
g
g
l
l
l
l
l
l
l
l
l
=
=
=
+
+
+
+
+
+
va hokazo.
9- rasm. a – tarelka karkasini hisoblash chizmasi:
1 – kolonna korpusi; 2 – markaziy balka; 3 – tayanch burchagi;
4 – og‘irlikni ko‘taruvchi balka;