O’zbekiston milliy universiteti iqtisodiyot fakulteti ‘’ekonometrika va iqtisodiy modellashtirish’’ kafedrasi

1.2.3. Kommutasiya qurilmalari
Hisoblash tarmoqlarining kommutasiya uzellari kommutasiya kurilmalarini 
(kommutatorlarni) uz ichiga oladi. Kommutasiya kurilmalari xisoblash tarmoqlaridagi 
ma’lumotlarni uzatish tizimlarida muxim urin egallaydi. Kommutasiya kurilmalari yordamida bir 
nechta uzaro xarakatlanuvchi abonentli tarmoqlarda aloqa kanallarining uzunligi sezilarli 
kiskaradi. Bita abonentdan boshka barcha abonentlarga bir nechta aloqa kanallari utkazgandan 
kura, fakat xar bir abonentdan umumiy kommutasion uzelga bitta kanal buyicha utkazish 
mumkin. Shuning uchun, agar xisoblash tarmoqlarida ma’lumotlarni uzatishning tezkorligiga va 
ishonchliligiga uta kattik talablar kuyilmasa, kommutasiyalanadigan aloqa kanallari ishlatiladi. 
Kommutasiya uzellari ma’lumotlarni uzatishda uchta mumkin bulgan turlardan bittasini 
amalga oshiradi. 
Kanallarni kommutasiyalash. Junatish va qabul kilish punktlari orasida aloqa kanallarini 
ketma-ket ulangan aloxida uchastkalardan tarkibli kanalni shakllantirish yuli bilan bevosita fizik 
ulanish urnatiladi. Bunday mufassal fizik tarkibli kanal aloqa seansini boshlanishida tashkil 
etiladi, butun seans davomida kullanadi va uzatish tugagandan keyin uzib kuyiladi. Xosil bulgan 
kanalga begona abonentlar murojaat kila olmaydilar. Fizik kanalni xosil kiluvchi kism kanallarni 
uzaro ishlaydigan abonentlarning monopollashtirishi (yakka egalik kilishi) axborotlarni uzatish 
tarmogining umumiy utkazish kobiliyatini pasayishiga olib keladi va bu xosil bulgan, fizik kanal 
kupincha unchalik yuklanmagan xam buladi. 
Axborotlarni kommutasiyalash. Ma’lumotlar turli uzunlikdagi diskret porsiyalar 
(axborotlar) kurinishda uzatiladi, shu bilan birga yuboruvchi va qabul kiluvchi orasida mufassal 
fizik kanal urnatilmaydi va kommutasion tizimning resurslari oldindan taksimlanmaydi. 
Yuboruvchi fakat oluvchining adresini kursatadi. Kommutasiya uzellari adresni va kanallarni 
joriy bandligi taxlil kiladi va axborotni shu vaktdagi bush kanallardan qabul kiluvchi tarafga 
uzatadi. Kommutasiya uzellarida yana ma’lumotlarni buferli xotirada vaktincha saklash, 
ma’lumotlarning ishonchliligini va xatoliklarini to’g’rilashni nazorat qilish, ma’lumotlar 
formatlarini o’zgartirish, axborotlarning olinishini tasdiqlash, signallarini shakllantirishni ham 
amalga oshiradi. 
Paketlarni kommutasiyalash. Zamonaviy tizimlarda uzatish tezkorligini, ishonchligini, 
oshirish va kommutasiya uzellarining eslab qolish qurilmalarining sig’imini kamaytirish uchun 
uzun axborotlar paketlar deb ataladigan bir nechta qisqaroq standart uzunliklarga bo’linadi 
(ba’zida juda qisqa axborotlar, aksincha, birgalikda paketga birlashtiriladi). Paketlar 
o’lchamining standartligi aloqa uzellari jixozlarining mos standart razryadliligiga va uni 
ishlatishniig maksimal samaradorligiga sabab buladi. Paketlar oluvchiga xatto turli yullar bilan 
borishi mumkin va bevosita abonentga berilishidan oldin tugallangan axborotlarni shakllantirish 

---

uchun birlashtiriladi (bo’linadi). Kommutasiyaning bu turi tarmoqning eng katta utkazish 
kobiliyatini va ma’lumotlarni uzatishda eng past ushlanib kolishni ta’minlaydi. 
Paketlarni kommutasiyalashning kamchiligi xakikiy vakt oraligida ishlovchi tizimlar 
uchun uni ishlatishning kiyinligi, ba’zida esa imkoni yukligidir. Axborotlarni va paketlarni 
kommutasiyalash mantikiy kommutasiyalash turiga kiradi, chunki ularni ishlatishda abonentlar 
urtasida fakat mantikiy kanal shakllantiriladi. Mantikiy kommutasiyalashda abonentlarning uzaro 
ishi eslab koluvchi kurilma orkali bajariladi unga mazkur uzel xizmat kursatadigan barcha 
abonantlardan axborotlar keladi.