O'zbekiston respublik asi oliy va o'rta m axsus ta 'lim vazirligi m irzo ulug bek nom idagi o'zbekiston

El iistozim, men esam tolib,
So'z durlarin tennoqdir ishim.
Odamlarning o'zidan olib,
Odamlarga bermoqdir ishim ... -
deya haq gapni tan oladi.
Tnson hamisha sodda va samimiy so'zni sog'inib, tabiiylikka 
intilib yashaydi. Maqtov so'zlar ham mag a yoqadi, ayniqsa san'atkor 
va ijodkorlarga, yosh boladan tortib nuroniy bobolarimizu mehribon 
momolarimizgacha.
130

---

ILOVA
O’zbek tilida ish yuritish hujjatlari haqida
Inson jam iyatda yashaydi. Uning jam iyat a’zolari bilan, shu 
jam iyatda lashkilot va idoralar bilan munosabatini amalga oshiruvchi 
va tartibga soluvchi ishi jam iyat tomonidan qabul qilingan, ma'lum 
tartib va qoidalar asosida tuzilgan yozma ish qog’ozlari asosida 
bo’lib, 
bu 
yozma qog’ozlar rasmiy hujjatlar yoki rasmiy ish qog’oz­
lari deb nomlanadi. Bu rasmiy ish qog’ozlari insonlar va ma'lum 
tuzilmalar (idora, muassasa, jam iyat va b.) orasidagi munosabatlarni 
belgilaydi va tartibga soladi. Insonlarning o ’zaro munosabati (masa­
lan, tilxat) va jam iyatga munosabat ana shu rasmiy ish qog’ozlari 
orqali 
hal 
buladi. Ish qog’ozlari rasmiy tus olib, hujjatlar tusini 
ol- 
ganda. 
jam iyatda tashkil 
b o ’lgan 
inuassasalar (idoralar, boshqarma- 
lar, 
vazirlik, hokimyat, notarial va fuqarolik holatini qayd etish ido- 
ralari, sud, prokratura, turli komissiyalarda) kyriladi va hal qilinadi.
Rasmiy ish qog’ozlari erkin tuzilmay, har bir rasmiy ish qog’- 
ozini tuzish tartiblari maxsus hujjatshunoslik va arxiv ishlari ilmiy 
tadqiqot institut tomonidan ishlab chiqilgan shakl va tartiblar asosi­
da, har bir hujjatning Davlat standarti (GOST) - yagona Davlat qolpi 
ishlab chiqiladi va tavsiya etiladi. Shu tariqa har bir hujjatning yag­
ona shakli vujudga keladi, idoralar tomonidan ko’riladi va qabul 
qilinadi. Bunday rasmiy ish qog’ozlarining soni 60 ga yaqin b o’lib, 
idora va muassasalarning asosiy ish mazmunini tashkil etadi.
Bir qolipga tushgan hujjatlar tuzish qadimdan amalda bo’lgani 
ma'lum. qadimgi turkiy tillar mutaxassisi S.E. Malov o ’zining «Pam- 
yatniki Drevnet-yurkskoy pismennosti» asarida (Moskva-Leningrad, 
1951) qadimgi turkiy (uyg’ur) yozuvi X-XIII asrlarda bitilgan o’nlab 
rasmiy hujjatlaming (shikoyat, oldi-sotdi, ijaraga qo’yish, tilxat kabi) 
namunalarini keltiradi va bu haqida yozilgan adabiyotlar r o’yxatini 
keltiradi (o’sha asar, 2 0 0 -2
18-betIar). X asrdan boshlab turkiy 
(qad­
imgi turkiy) 
tilida yozilgan turli hujjat namunalari (yorliqlar, «patta-
131

---

la», (favlatlararo diplomatik hujjatlar, qog’ozxona va devonxonalar- 
da saqtangan turli-tuman rasmiy ish qog’ozlari) bizgacha etib kelgan.
Shunisi muhimki, bu hujjatlar muayyan turg’un so’z, birikmalari 
va barqaror lisoniy qolplar asosida tuziladi («To’xtamish so’zim 
Yaqalayga», «Temur qutluq s o’zum»). Dunyoning har bir mamla- 
katida qadimdan rasmiy ish qog’ozlari qo’llanib keladi.
Rasmiy ish qog’ozlarining qimmati shundaki, u o ’z davrida 
jam iyat a'zolari orasiadagi, jam iyat bilan uning a'zolari o ’rtasiadagi 
munosabatlar, davlatlar orasidagi turli munosabatlar, davlatning tuzi- 
lishi, ichki qonun va qoidalari haqida m alum ot beradi. Bu esa jam i­
yat tarixini, ijtimoiy ahvoli hamda munosabatlar tarixini o ’rganishga 
yoradam beradi va shu maqsdda tarixiy monografiyalar, maqolalar, 
dissertatsiyalar yoziladi.
M u’Iumki, O ’zbekiston Respublikasi mustaqil bo’lgunga qadar 
rasmiy hujjatlar rus tilida belgilangan qolipda yozilib keldi yoki ay- 
rim hujjatlar rus tili qolipi asosida O ’zbek tilida tarjima qilib berildi.
Yagona Turkiston Respublikasi ajradb, alohida respublikalar 
tashkil bo’lgan yillardayoq O ’zbekiston Jumhuriyati 1924 yil 31 
dekabrda 48-raqamli «Shilami O ’zbek tilida yurgizish» to’g ’risiada 
muhim bir qaror qabul qildi. Qarorda butun boshqaruv idoralari ham- 
ma rasmiy ish qog’ozlarini faqat O ’zbek tilida yurgizish, o’zbekcha 
rasmiy hujjatlar tuzish, yo’riqnomalami tayyorlash topshirildi. 
Ammo 30-yillarda boshlangan ohir vaziyat, nohaqlik, qonunbuzarlik 
vaziyatida, ayniqsa, sobiq VKP (b) M K va SSSR MS ning 1938 yili 
qabul qilgan («Ob obyazatelnom izuchenii russkogo yazo'ka») qa- 
roridan keyin, milliy tillarni, xususan, O ’zbek tilini cheklash va men- 
simaslik siyosati yurgizilgach, mazkur qaror o ’z kuchini yo’qotdi. 
Nihoyat, 1989 yil 29 oktyabrda O ’zbekiston Respublikasi «O ’zbek 
tiliga davlat maqomi berish to’g ’risida» qonun qabul qildi. Bu 
qonunga ko’ra, 8 yil mobaynida butun rasmiy hujjatlar O ’zbek tilida 
yozilishi kerak edi. Ammo respublikadagi milliy munosabatlami
132

---

turg’unlashtirish, barqarorlikni ko’zlab, O ’zbekiston Oliy Kengashi
1995 yil 21 dekabrda mazkur qonunning yangi tahririni tasdiqlash 
to’g ’risida qonun qabul qildi. «Davlat tili haqida»gi qonunning yangi 
tahririda rasmiy ish qog’ozlarini O ’zbek va rus harada boshqa 
tillarda tuzish va qabul qilish mumkinligini ko’rsatib o’tildi.
O ’zbek tilida yagona rasmiy ish qog’ozlari tuzishning sust amal- 
ga oshirilishining sabablaridan biri-bunday hujjatlarni tuzish yo’llari, 
shakli, tili va uslubini o ’rganuvchi va bilgilovchi biror ilmiy-tadqiqot 
institutining tashkil etilmagani ham sabab bo’lmoqda. Respublika 
uchun O ’zbek tilida yagona rasmiy ish qog’ozlarining (hujjatlaming) 
shakli bilan hozirgacha ayrim olimlargina shug’ullanib, o ’z tavsiya- 
larini bermoqdalar.
O ’zbek tilida yagona rasmiy hujjatlaming muassasa, idora. bash- 
qarma va boshqa turli boshqaruv idoradarida ish tashkil qilishda, 
ayrim shahs va jam iyatning talabi, taklifini amalag oshirishda hamda 
uning ijro etishdagi ahamiyati va o ’rnini hisobga olib, mazkur hujjat­
larni tuzish hamda ijro etish uslubi ustida ish olib borish. Davlat 
yagona nusxalarini ishlab chi?ish shu kunning dolzarb masalasidir.
Hujjatning maqsadga ko’ra turlari hujjatlar ichki (muassasa, 
idoraning ichki masalalarini yoki ayrim xizmatchialaming masalasini 
hal qilishga qaratilgan) yoki (tashqi idolar bilan hal qilinadigan) 
hujjatlardan iborat bo ’ladi. hujjatlaming maqsadga ko’ra turlari, 
tuzilishi va shaklilari quyidagicha bo ’ladi:
Har bir rasmiy ish qog’ozi (hujjat) ma’lum bir maqsadni ko'zda 
tutadi. Shunga ko’ra hujjatlar 3 taurli bo’ladi:
1) xususiy yoki shaxsiy hujjatlar;
2) shaxs yoki jam oaga qarashli hujjatlar;
3) jam oaga qarashli hujjatlar.
1) 
shaxsiy hujjatlar: tarjimai hoi, tavsifnoma (xarakteriska), tavi- 
syanoma (rekomendatsiya), tilxat (zayavlenie), guvohnoma (ud- 
ostoverenie), taklifnoma (pirglasitelno'y bilet), mehnat daftarchasi
133

---

(turdovaya knijka), munosabat belgisi (rezolyutsi), • shaxsiy varaqa 
(lichnoe delo, anketa), so’roq bayonnomasi, ishonchnoma (doveren- 
nost), taklifnoma, mukum, aybnoma, farmon, buyruq.
2) ayrim shaxs yoki shaxslarga oid hujjatlar: ariza, safar guvoh- 
nomasi (komandirovochnoe udostoverenie), tushuntirish xati (obyas- 
nitelnaya zapiska), shikoyat arizasi, farmon, buyruq, bildirish (ro- 
port), kafolatnoma, xizmat xatlari, e'lon, shikoyat arizasi (kassatsion- 
naya jaloba).
3) ayrim shaxs, shaxslar yoki idora, tashkitlotlarga oid hujjatlar: 
ajrim (hakam idorasi orqali), hisobot, dalolatnoma (akt), ma'lumot- 
noma (spravka), da'vonoma, iltimosnoma, tushuntirish xati, axborot, 
ashyoviy dalillar daftari (tetrad veshestvenno' x dokazatelstv), 
moliyaviy-statistik bujjat.
4) jam oatga yoki jam oalarga taaliuhli hujjatlar: Qonun, yo’riq- 
noma (rukovodstvo), nizom (polojenie), ustav (tuzukot), ta'til jadvali 
(grafik otpuskov), shtat (xodimlar) jadval (shtatnoe raspisanie), bitim 
(soglashenie), ahdnoma, shartnoma (dogovor).