O’zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi

1.1 Axborotlarni kriptografik himoyalash
Axborotning himoyalashning aksariyat mexanizmlari asosini shifrlash tashkil etadi. Axborotni shifrlash deganda ochiq axborotni (dastlabki matnni) shifrlangan axborotga o’zgartirish (shifrlash) va aksincha (rasshifrovka qilish) jarayoni tushuniladi.
Axborotni qayta akslantirish yordamida himoyalash muammosi inson ongini uzoq vaqtlardan buyon bezovta qilib kelgan. Kriptografiya tarixi – inson tili tarixi bilan tengdosh. Hatto dastlabki xat yozish ham o’z-o’zicha kriptografik tizim hisoblangan, chunki qadimgi jamiyatda faqat alohida shaxslargina xat yozishni bilganlar. Qadimgi Yegipet va Qadimgi Hindistonning ilohiy kitoblari bunga misol bo’la oladi.
Xat yozishning keng tarqalishi natijasida kriptografiya alohida fan sifatida vujudga keldi. Dastlabki kriptotizimlardan eramizning boshlaridayoq foydalanilgan. Sezar o’z xatlarida tizimli shifrlardan foydalangan.
Kriptografik tizimlar birinchi va ikkinchi jahon urushlarida jadal rivojlandi. Urush yillaridan so’ng va hozirga qadar hisoblash vositalarining jadal rivojlanishi kriptografik usullar yaratishni tezlashtirdi va ularning mukammalligini oshirdi.
Bir tomondan, kompyuter tarmoqlaridan foydalanish kengaydi, jumladan, Internet global tarmog’i. Bu tarmoqda begona shaxslardan himoyalanishi zarur bo’lgan hukumat, harbiy, tijorat va shaxsiy xarakterga ega bo’lgan axborotning katta hajmi harakatlanadi.
Boshqa tomondan, qudratli kompyuterlar, tarmoqli va neyronli hisoblash texnologiyalarining paydo bo’lishi ochish mumkin emas deb hisoblangan kriptografik tizimlarning obro’siga putur yetkazdi.
Kriptologiya – axborotni qayta akslantirib himoyalash muammosi bilan shug’ullanadi (kryptos – maxfiy, sirli, logos - fan). Kriptologiya ikki yo’nalishga bo’linadi – kriptografiya va kriptoanaliz. Bu ikki yo’nalishning maqsadlari qarama-qarshi.
Kriptografiya – axborotni qayta akslantirishning matematik usullarini izlaydi va tadqiq qiladi.
Kriptoanaliz – kalitni bilmasdan shifrlangan matnni ochish imkoniyatlarini o’rganadi.
Bu kitobda asosiy e’tibor kriptografik usullarga qaratilgan.
Zamonaviy kriptografiya quyidagi to’rtta bo’limlarni o’z ichiga oladi:

1. 
   Simmetrik kriptotizimlar.
   
2. 
   Ochiq kalitli kriptotizimlar.
   
3. 
   Elektron imzo tizimlari.
   
4. 
   Kalitlarni boshqarish.
   

Kriptografik usullardan foydalanishning asosiy yo’nalishi – maxfiy axborotning aloqa kanalidan uzatish (masalan, elektron pochta), uzatiladigan xabarning uzunligini o’rnatish, axborotni (hujjatlarni, ma’lumotlar bazasini) shifrlangan holda raqamli vositalarda saqlash.
SHunday qilib, kriptografiya axborotni shunday qayta ishlash imkonini beradiki, bunda uni qayta tiklash faqat kalitni bilgandagina mumkin.
Shifrlash va deshifrlashda qatnashadigan axborot sifatida biror alifbo asosida yozilgan matnlar qaraladi. Bu terminlar ostida quyidagilar tushuniladi.
Alifbo – axborot belgilarini kodlash uchun foydalaniladigan chekli to’plam.
Matn – alifbo elementlarining tartiblangan to’plami.
Zamonaviy ATlarida qo’llaniladigan alifbolarga misol sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

0. 
   Z₃₃ alifbosi – rus alifbosining 32 harflari va bo’sh joy belgisi;
   
1. 
   Z₂₅₆ alifbosi – ASCII va KOI-8 standart kodlariga kiruvchi belgilar;
   
2. 
   Binar alifbo - Z₂={0, 1}
   
3. 
   Sakkizlik yoki o’n oltilik alifbolar.
   

SHifrlash – akslantirish jarayoni: ochiq matn deb ham nomlanadigan matn shifrmatnga almashtiriladi.

Deshifrlash – shifrlashga teskari jarayon. Kalit asosida shifrmatn ochiq matnga akslantiriladi.
Kalit – matnni shifrlash va shifrini ochish uchun kerakli axborot.
Kriptografik tizim – ochiq matnni akslantirishning T oilasini o’zida mujassamlashtiradi. Bu oila a’zolari k bilan indekslanadi yoki belgilanadi. k parametr kalit hisoblanadi. K kalitlar fazosi – bu kalitning mumkin bo’lgan qiymatlari to’plami. Odatda kalit alifbo harflari ketma-ketligidan iborat bo’ladi.
Kriptotizimlar simmetrik va ochiq kalitli tizimlarga bo’linadi.
Simmetrik kriptotizimlarda shifrlash va shifrni ochish uchun bitta va aynan shu kalitdan foydalaniladi.
Ochiq kalitli kriptotizimlarda bir-biriga matematik usullar bilan bog’langan ochiq va yopiq kalitlardan foydalaniladi. Axborot ochiq kalit yordamida shifrlanadi, ochiq kalit barchaga oshkor qilingan bo’ladi, shifrni ochish esa faqat yopiq kalit yordamida amalga oshiriladi, yopiq kalit faqat qabul qiluvchigagina ma’lum.
Kalitlarni tarqatish va kalitlarni boshqarish terminlari axborotni akslantirish tizimlari jarayoniga tegishli. Bu iboralarning mohiyati foydalanuvchilar o’rasida kalit yaratish va tarqatishdir.
Elektron raqamli imzo deb – xabar muallifi va tarkibini aniqlash maqsadida shifrmatnga qo’shilgan qo’shimchaga aytiladi (elektron xujjatdagi mazkur elektron xujjat axborotini elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan xolda maxsus o’zgartirish natijasida xosil qilingan hamda elektron raqamli imzoning ochiq kaliti yordamida elektron xujjatdagi axborotda xatolik yo’qligini aniqlash va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan imzo).
Kriptobardoshlilik deb kalitlarni bilmasdan shifrni ochishga bardoshlilikni aniqlovchi shifrlash tavsifiga aytiladi.
Kriptobardoshlilikning bir necha ko’rsatkichlari bo’lib, ular:

• 
  barcha mumkin bo’lgan kalitlar soni;
  
• 
  kriptoanaliz uchun zarur bo’lgan o’rtacha vaqt.
  

Kriptografik akslantirish unga mos keluvchi algoritm va k kalit qiymati bilan aniqlanadi. Axborotni himoyalash maqsadida samarali shifrlash kalitni yashirin saqlashga va shifrning kriptobardoshliligiga bog’liq.
Deyarli tub son – tub bo’lish ehtimoli 1 ga yaqin.
Belgi – axborotni fiksirlangan uzunlikdagi ko’rinishi
SHA – Secure Hash Algorithm ma’lumotni xeshlash algoritmi
vaqtinchalik shtempel - vaqtni belgilab qo’yish mexanizmi
Diffi - Xellman algoritmi – ikki abonent o’rtasida o’zaro kalit almashinish algoritmi
Autentifikatsiya – shaxsini haqqoniyligini tasdiqlash.

1.1.1 Kriptotizimlarga qo’yilgan talablar

Ma’lumotlarni kriptografik akslantirish jarayoni dasturiy va apparatli amalga oshirilishi mumkin. Apparatli ta’minot qimmat, ammo u sermahsullik, oddiylik, himoyalanganlik kabi afzalliklarga ega. Dasturiy ta’minot foydalanishga qulayligi uchun ko’proq amaliy hisoblanadi.

Amalga oshirish usullariga bog’liq bo’lmagan holda axborotni himoyalashning zamonaviy kriptografik tizimlariga quyidagi umumiy talablar qo’yiladi:

• 
  shifrlash algoritmini bilish shifrmatn kriptobardoshliligini tushirib yubormasligi lozim. Barcha kriptotizimlar bu talabga javob berishi kerak;
  
• 
  shifrlangan xabarning biror qismi va unga mos ochiq matn asosida kalitni aniqlash uchun zarur bo’lgan amallar soni mumkin bo’lgan umumiy kalitlarga sarflanadigan amallar sonidan kam bo’lmasligi kerak;
  
• 
  shifrlangan matndan ochiq matnni hosil qilish uchun mumkin bo’lgan kalitlar to’plamini to’la ko’rib chiqish amallari soni qat’iy past ko’rsatkichga ega bo’lishi va zamonaviy kompyuterlar imkoniyatlari chegarasidan chiqib ketishi kerak;
  
• 
  shifrlash algoritmini bilish himoyaga ta’sir qilmasligi kerak;
  
• 
  kalitdagi yoki boshlang’ich ochiq matndagi kichik o’zgarishlar shifrlangan matnni tubdan o’zgartirib yuborishi kerak;
  
• 
  shifrlash algoritmining tarkibiy elementlari o’zgarmas bo’lishi lozim;
  
• 
  shifrlash jarayonida qo’shilgan qo’shimcha bitlar shifrmatnda bir butunligini saqlashi va yetarlicha yashirilgan bo’lishi talab etiladi;
  
• 
  shifrmatn uzunligi ochiq matn uzunligiga teng bo’lishi kerak;
  
• 
  shifrlash jarayonida ketma-ket qo’llaniladigan kalitlar o’rtasida o’zaro oddiy va oson bog’liqlik bo’lmasligi kerak;
  
• 
  mumkin bo’lgan kalitlar to’plamidagi ixtiyoriy kalit, shifrmatnning kriptobardoshliligini ta’minlashi kerak;
  
• 
  algoritm ham dasturiy, ham apparatli realizatsiyaga qulay, va kalit uzunligining o’zgarishi, shifrlash algoritmining sifatini pasaytirmasligi kerak.
  

Shifrlash kriptotizimining umumlashtirilgan sxemasi

1-rasm.
Uzatiluvchi axborot matni M kriptografik o’zgartirish Ye_k1 yordamida shifrlanadi, natijada shifrmatn C olinadi:

1.2 Simmetrik shifrlash algoritmlari
Simmetrik shifrlash algoritmlarida ma’lumotni shifrlash uchun ham,parolni hal qilish uchun bir xil kalitdan foydalanishni o'z ichiga oladi. Simmetrik algoritmlarga ikkita asosiy talab qo'llaniladi: shifrlash ob'ektidagi barcha statistik qonuniyatlarning to'liq yo'qolishi va chiziqlilikning yetishmasligi. Simmetrik tizimlarni blok va oqim tizimlariga bo'lish odatiy holdir.
Blok tizimlarida dastlabki ma'lumotlar bloklarga bo'linadi, so'ngra kalit yordamida transformatsiya qilinadi.
Oqim tizimlarida ma'lum bir ketma-ketlik (chiquvchi gamma) hosil bo'ladi, keyinchalik u xabarning ustiga joylashtiriladi va ma'lumotlar gamma hosil bo'lganda oqim tomonidan shifrlanadi. Simmetrik kriptosistemadan foydalangan holda aloqa sxemasi rasmda ko'rsatilgan.
Bu yerda M - ochiq matn, K - yopiq kanal orqali uzatiladigan maxfiy kalit, En (M) - shifrlash, Dk (M) - parolni hal qilish
Odatda, simmetrik shifrlashda dastlabki ma'lumotlarning almashtirishlari va almashtirishlarining murakkab va ko'p bosqichli kombinatsiyasi qo'llaniladi va bu yerda ko'plab qadamlar (o'tish) bo'lishi mumkin va ularning har biri "o'tish tugmachasi" ga mos kelishi kerak.
O'rnini bosish operatsiyasi simmetrik shifr uchun birinchi talabni bajaradi, ma'lum bir qonunga binoan xabar bitlarini aralashtirish orqali har qanday statistik ma'lumotlardan xalos bo'ladi. Almashtirish ikkinchi talabni bajarish uchun zarur - algoritmga nochiziqlik berish. Bunga ma'lum hajmdagi xabarning ma'lum bir qismini asl qiymatga murojaat qilish orqali standart qiymatga almashtirish orqali erishiladi.
Simmetrik tizimlar assimetriklardan afzalliklari va kamchiliklariga ega. Simmetrik shifrlarning afzalliklariga yuqori shifrlash tezligi, bir xil kuchga ega bo'lgan kichikroq talab qilinadigan kalit uzunligi, katta bilim va amalga oshirish qulayligi kiradi. Simmetrik algoritmlarning kamchiliklari, avvalambor, kalit almashinuvi paytida kalit sirining buzilishi ehtimoli katta bo'lganligi va katta tarmoqdagi kalitlarni boshqarish murakkabligi sababli kalitlarni almashtirishning murakkabligi deb hisoblanadi.