О‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

2.2. Simmetrik kriptografik algoritmlar 
Quyida simmetrik kriptotizimlar, shuningdek ularning ikki tarmog’i: 
oqimli
va 
blokli
simmetrik shifrlash algoritmlariga to’xtalib o’tiladi. Simmetrik shifrlash 
algoritmlarida ma’lumotlarni shifrlash va deshifrlashda yagona kalitdan 
foydalaniladi. Ular ma’lumotlarni shifrlash va deshifrlash jarayonlarini amalga 
oshirish tartibi bilan farq qilib, foydalanilayotgan tizim xususiyatidan kelib chiqqan 
holda tanlanadi.

---

33 
Simmetrik kriptotizimlarning ishlashi bilan tanishishda quyidagi 
belgilanishlarni aniqlab olamiz: 
−
ochiq matn 
𝑃𝑃
ni simmetrik kalit 
𝐾𝐾
bilan shifrlash: 
𝐶𝐶
=
𝐿𝐿
(
𝑃𝑃
,
𝐾𝐾
)
; 
−
shifrmatn 
𝐶𝐶
ni simmetrik kalit 
𝐾𝐾
bilan deshifrlash: 
𝑀𝑀
=
𝑀𝑀
(
𝐶𝐶
,
𝐾𝐾
).
Bu yerda, 
𝐿𝐿
()
va 
𝑀𝑀
()
lar mos ravishda simmetrik kriptotizimdagi shifrlash va 
deshifrlash funksiyalari.
 
2.2.1. Oqimli simmetrik shifrlash algoritmlari 
Oqimli simmetrik shifrlash algoritmi bir martali bloknotga asoslangan bo’lib, 
undan farqli jihati – bardoshligi yetarlicha past va boshqariladigan kalitga 
asoslanishi. Ya’ni, kichik uzunlikdagi kalitdan ochiq matn uzunligiga teng bo’lgan 
ketma-ketlik hosil qilinadi va bir martali bloknot sifatida foydalaniladi.
Oqimli shifr 
𝑛𝑛
 
bitli kalit 
𝐾𝐾
 
ni qabul qiladi va ochiq matnni uzunligiga teng 
bo’lgan 
ketma
−
ketlik 
𝑆𝑆
 
ga uzaytiradi. Ketma – ketlik 
𝑆𝑆
esa ochiq matn 
𝑃𝑃
bilan 
𝑋𝑋𝑋𝑋𝑋𝑋
amalida bajariladi va shifrmatn 
𝐶𝐶
hosil qilinadi. Bu o’rinda ketma-ketlikni 
qo’shish bir martali bloknotni qo’shish kabi bir xil bo’ladi.
Oqimli shifrni quyidagicha sodda ko’rinishda yozish mumkin: 
𝑆𝑆𝑆𝑆𝑆𝑆𝑒𝑒𝑎𝑎𝑆𝑆𝐶𝐶𝑆𝑆𝑆𝑆ℎ𝑒𝑒𝑆𝑆
(
𝐾𝐾
) =
𝑆𝑆
Bu yerda 
𝐾𝐾
kalit, 
𝑆𝑆
esa natijaviy ketma-ketlik. Shuni esda saqlash zarurki, bu 
yerda ketma-ketlik shifrmatn emas, balki bir martali bloknotga o’xshash oddiy qator.
Agar berilgan ketma-ketlik 
𝑆𝑆
=
𝑠𝑠
0
,
𝑠𝑠
1
,
𝑠𝑠
2
, …,
va ochiq matn 
𝑃𝑃
=
𝑆𝑆
0
,
𝑆𝑆
1
,
𝑆𝑆
2
, …,
berilgan bo’lsa, mos bitlarni XOR amali orqali shifrmatn bitlari 
𝐶𝐶
=
𝑎𝑎
0
,
𝑎𝑎
1
,
𝑎𝑎
2
, …,
ni 
quyidagicha hosil qilish mumkin. 
𝑎𝑎
0
=
𝑆𝑆
0
⨁𝑠𝑠
0
,
𝑎𝑎
1
=
𝑆𝑆
1
⨁𝑠𝑠
1
,
𝑎𝑎
2
=
𝑆𝑆
2
⨁𝑠𝑠
2
, …
 
Shifrmatn 
𝐶𝐶
ni deshifrlash uchun, yana ketma-ketlik 
𝑆𝑆
dan foydalaniladi: 
𝑆𝑆
0
=
𝑎𝑎
0
⨁𝑠𝑠
0
,
𝑆𝑆
1
=
𝑎𝑎
1
⨁𝑠𝑠
1
,
𝑆𝑆
2
=
𝑎𝑎
2
⨁𝑠𝑠
2
, …
 

---

34 
Yuboruvchi va qabul qiluvchini bir xil oqimli shifrlash algoritmi va kalit 
𝐾𝐾
bilan ta’minlash orqali, ikkala tomonda bir xil ketma-ketliklarni hosil qilish mumkin. 
Biroq, natijaviy shifr kafolatli xavfsizlikka ega bo’lmaydi va bunda asosiy e’tibor 
amaliy tomondan qo’llashga qaratiladi.