O’zbekisтon respublikasi хalq тa’limi vazirligi navoiy davlaт pedagogika insтiтuтi

2.2Metonimiya usuli bilan ma’no ko’chishi

Metonimiya – yunoncha so’z bo’lib, “qayta nomlash ” degani. Metonimiya ham ma’no ko’chish usullaridan biri bo’lib, bunda “bir predmetning, belgining , harakatning nomi boshqasiga o’xshashlik asosida emas, bog’liqlik asosida ko’chiriladi. ”³⁷
Metominiya ham yangi ma’no hosil qilish jarayoni va bu jarayon natijasining barqarorligiga ko’ra lison va nutqqa dahldor hodisa, boshqacha aytganda metonimik hosila ma’no sof yoki lisoniy bo’lishi mumkin. ³⁸

1. 
   Bir predmet nomi shu predmetdagi boshqa bir predmetga ko’chiriladi.
   
2. 
   Bir predmet nomi shu predmetga soslangan o’lchov birligining nomi bilan xizmat qiladi.
   
3. 
   Bir predmet nomi shu predmet asosida hosil bo’ladigan predmetga ko’chiriladi.
   
4. 
   Harakatning nomi shunday harakat natijasida hosil bo’ladigan predmatga ko’chiriladi.
   

Yusuf Xos Hojib ham o’z asarida ma’no ko’chishining bu usulidan samarali foydalangan va so’zning ma’no ta’sirchanligiga erishgan.

Tili yolg’on erning jafa qilqi ul,





³⁷Tursunov S va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent: 1992-yil. 58-bet.
³⁸Shoabdurahmonov va boshqalar.“Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent: 1980-yil.
Jafa kimda ersa asha yilqi ul. Kishi yalg’anindin tilama vafa,
Bu bir so’z sinamish o’gush yilqi ul.
***
Tili yolg’on erning jafo xulqidir, Jafo kimda bo’lsa osha yilqidur. Kishi yolg’onidan vafo kutmagin, Bu so’z sinalgan talay yilgidir.
(www.ziyouz.com kutubxonasi ) Til so’zi asli “og’iz bo’shlig’ida joylashgan tam bilish va nutq tovushlarini hosil qilish uchun xizmat qiladigan organ, a’zo”(O’.T.I.L.II tom.174-bet) ma’nosiga ega. Ana shu dastlabki “azo” semasidan “insonning shu a’zo yordamida hosil bo’ladigan so’zlashish, gapirish qobiliyati, so’zlashuv, fikr ifodalash va o’zaro aloqa vositasi bo’lib xizmat qilish” semasi o’sib chiqqan va natijada fikr ifodalash vositasi ma’nosiga bog’liqlik asosida “nutqning o’ziga xos xususiyatlari va ifoda vositalari bilan ajralib turadigan bir turi, stil, uslub” ma’nosi ifodalanmoqda. Bunda(tili yolg’on) til so’zi o’zining asosiy bosh ma’nosi(organ)dan chekingan. Natijada metonimiya hodisasi yuzaga kelayotgani kuzatiladi.
Qamug’ nangka vaqt ul, kuni belguluk, Nafas, tin to’qurqa sani belguluk.
Yil, ay, kun kechartek tiriklik kechar, Kechar kun kechirkay sani belgulik.
***

Hamma ishga vaqti, kuni belgilik, Nafas, dam olishning kuni belgilik.

Yil, oy, kun o’tardek tiriklik o’tar, O’tib kunlar eltgay seni belgilik.
(www.ziyouz.com kutubxonasi )


Oy “quyosh nur olib yog`du sochuvchi samoning samoviy jismi. ” (O`TIL. III. 98-bet) Ushbu o`rinda metonimiyaning yana bir turi : narsa-buyumga asoslangan o`lchov birligi bo`lib xizmat qilgan .<sup>39</sup>
Mazkur banddagi oy so`zi “astronomik yilning o`n ikkidan biriga – oyning Quyosh atrofidan bir marta aylanib chiqish muddatiga yaqin vaqt oralig`i ” (O’TIL. III. 98-bet) ma`nosidagi ko`chma ( metonimik ) ma`noda kelmoqda .