O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a a. V. Narbekov dinshunoslik asoslari toshkent

hinayana oqimi 
(sanskrit tilida 
hinayana
– kichik arava degan 
ma’noni anglatadi) xalos bo‘lishning tor yo‘li bo‘lib, mazkur yo‘lni 
tanlagan dindorlarning dunyoviy hayotdan voz kechishlari va rohiblikni 
qabul qilishlari talab qilinadi. Rohiblar xalos bo‘lish va nirvanaga 
erishishning individual yo‘lidan borib, arxatlar (sanskrit tilida 
arhat 
– 
avliyo odam degan ma’noni anglatadi) darajasiga erishadilar. Arxatlar 
nirvanaga erishgan, ya’ni ma’naviy poklik va haqiqatni bilishi orqali 
iztiroblardan xalos bo‘lgan hamda ruhning qayta tug‘ilishini to‘xtatgan 
avliyolardir. Hinayana kishining rohiblikni qabul qilmasdan samoviy 
rohat-farog‘atga erishishini inkor etmaydi. Lekin bunday holat 
vaqtinchalik deb hisoblanadi. Nirvanaga erishishi uchun uning ruhi qayta 
tug‘ilib, rohiblik turmush tarzini qabul qilishiga to‘g‘ri keladi; 
2) mahayana (sanskrit tilida 
mahayana 
– katta arava, buyuk yo‘l degan 
ma’nolarni anglatadi) xalos bo‘lishning keng yo‘lidir. Mahayanada 
bodxisatvaning (sanskrit tilida – uning mohiyati bilimdir degan ma’noni 
anglatadi) murabbiyligida dunyoviy kishi ma’naviy poklanish qoidalariga 
amal qilsa, nirvanaga erishishi mumkin degan g‘oya mavjud. Bu yo‘lni 
tanlagan odam quyidagi axloq qoidalariga amal qilishi lozim:
1) jonzodlarni o‘ldirmaslik; 
2) o‘g‘rilik qilmaslik; 
3) zino qilmaslik; 
4) yolg‘on gapirmaslik; 
5) ehtiroslarni qo‘zg‘atadigan ichimliklarni iste’mol qilmaslik. 
Mahayanada kishidan xulq-atvor qoidalari va juda ko‘p diniy ma-
rosimlarni bajarish talab qilinadi. Mahayana arxatlik g‘oyasini odamlarga 
xos xudbinlikning bir ko‘rinishi deb baholab, bodxisatvaning ruhiy 
mukammallik qoidalariga amal qilish orqali nirvanaga to‘liq erishishi 
mumkinligini targ‘ib qiladi. Bodxisatvalar rohiblar yoki dunyoviy 
kishilarning nirvanaga erishishlariga yordam berar ekan, bundan biron-bir 
manfaat ko‘zlamaydi. Ular iztiroblardan xalos bo‘lib, ilohiy mukammallik 
darajasiga yetgan va ruhining qayta tug‘ilishini to‘xtata olgan bo‘lsalar 
ham, bu yo‘ldan yana ko‘proq kishilarni o‘tkazish maqsadida yana qayta 
tug‘ilaveradilar. Bodxisatvalar odamlar tarafida turib, ularning 
zimmasidagi yumushlarni yengillashtirish, iltijolarining bajarilishiga 
ko‘maklashish kabi g‘ayritabiiy kuchga ega avliyolar sifatida 
ulug‘lanadilar. Shuning uchun mahayanada diniy marosim va urf-odatlarga 
katta e’tibor beriladi. 
Buddaviylikda kundalik, davriy va kishi hayotining muhim voqealari 
bilan bog‘liq bo‘lgan marosimlar mavjud. Kundalik marosimlarga har kuni 
78

---

bajariladigan ibodat, rohiblarga oziq-ovqat ulashish va boshqalar kiradi. 
Buddaviylar kundalik ibodatni ikki marta – ertalab va kechqurun 
bajaradilar. Ertalabki va kechqurungi ibodat ibodatxonada, uyda yoki 
bunday ish uchun mos keladigan boshqa joylarda bajariladi. Ibodat vaqtida 
Budda haykali yoki uning ramziy belgilari oldida muqaddas yozuvlardan 
sutralar (sanskrit tilida – ip, kalava degan ma’nolarni anglatadi; diniy-
falsafiy ta’limotlarning qisqacha bayoni) ifodali o‘qiladi, unga ta’zim bajo 
keltiriladi. Budda haykali gullar bilan bezatiladi, sham yoqilib, xushbo‘y 
hidli isiriqlar tutatiladi. Gullar ibodat ishtirokchilariga hayotning 
o‘zgaruvchanligini, muattar isiriq hidlari esa ularga munosib yashash 
kelajakdagi shirin onlarning garovi ekanligini eslatib turadi. Sham ilohiy 
haqiqatga erishishning ramziy belgisidir. Kundalik marosimlarga 
rohiblarga oziq-ovqat ulashish ham kiradi. Ularga moddiy yordam berish 
savob hisoblanadi. 
Davriy marosimlarga bir oyda ikki marta ehtiyojlarni cheklash 
marosimini misol keltirishimiz mumkin. Marosim e’tiqodning mus-
tahkamligini, intizomni va ma’naviy yetuklik darajasini sinashga 
yo‘naltirilgan. Bunday kunlarda rohiblar intizom to‘g‘risidagi nizom 
qoidalarini targ‘ib qiladilar, bu qoidalarga sodiq ekanliklarini shaxsiy 
hayotlari bilan namoyish etadilar. Ruhoniylar shaxsiy xizmatlari va 
savoblarini odamlar bilan bo‘lishish maqsadida ularga suv sepadilar. 
Odamlar yaxshiliklarini ajdodlari bilan baham ko‘rish maqsadida yerga 
suv sepadilar. 
Kishi hayotining muhim voqealari bilan bog‘liq marosimlarga 
tug‘ilgan kun, balog‘at yoshi, oila qurish, yangi uyga ko‘chish, vafot etgan 
kunni nishonlash kabilarni misol keltirish mumkin. Bunday marosimlar 
ruhoniylar rahbarligida o‘tkaziladi. 
Buddaviylarning asosiy bayramlari – yangi yil kirgan, ilohiy haqiqat 
ayon bo‘lgan, Budda tug‘ilgan va vafot etgan kunlardir. Buddaviylikda 
yangi yil kishining shaxsiy karmasida o‘tgan yil davomida qanday 
o‘zgarishlar bo‘lganligini sarhisob qilish, poklanish va yangi ezgu 
maqsadlarni rejalashtirish bilan bog‘liq bayram deb qaraladi. Hinayana 
oqimiga mansub buddaviylar yangi yilni oy taqvimi hisobida aprel oyining 
o‘rtalarida nishonlaydilar. Yangi yil bayrami uch kun davom etadi. 
Bayram tantanalarida odamlar Budda haykalini suv bilan poklaydilar, 
rohiblar va oqsoqollarga yaxshi tilaklar bildirib, suv sepadilar. Rohiblar 
ham savob ishlarini bayram ishtirokchilari va ajdodlari bilan baham 
ko‘rish maqsadida tantanalarda ishtirok etadilar. Bayram tantanalari 
qurg‘oqchilik mavsumining tugashi va yog‘ingarchilikning boshlanishi 
79

---

davriga to‘g‘ri keladi. Shunday vaqtda kishilarning bir-biriga suv sepib, 
yaxshi niyatlar tilashlari nafaqat diniy bayram bilan, balki yangi yilda ob-
havoning dehqonchilik uchun qulay kelishi va ilohiy kuchlar ham ularga 
madadkor bo‘lishini niyat qilishlari bilan ham bog‘liq. 
Budda tug‘ilgan, ilohiy haqiqat ayon bo‘lgan va Budda vafot etgan 
kunlar turli vaqtlarda nishonlanadi. Hinayana buddaviylari bu bayramlarni 
bir kunda, ya’ni mayning oy to‘lishgan kunida bayram qiladilar. Shri-
Lanka orolida bu kun olovlar bayrami deb ataladi. Bayram kuni 
xonadonlarda, bog‘lar va ko‘chalarda chiroqlar yoqib qo‘yiladi. 
Yaponiyada buddaviylar Budda tug‘ilgan kunni 8 aprelda, ilohiy haqiqat 
ayon bo‘lgan kunni 8 
dekabrda, u vafot etgan kunni 15 
fevralda 
nishonlaydilar. 
Xulosa qilib aytganda, buddaviylik Hindistonda vujudga kelgan va 
yerda zafarli yurish davridan o‘tib, butun Hindistonga yoyilgan. Lekin u 
diniy ta’limotlar o‘rtasidagi kurashda hinduizm bilan raqobat qila 
olmagan. Natijada buddaviylik Hindistondan siqib chiqarilgan. Buning 
sababi quyidagilardan iborat: 
1) 
buddaviylik jamiyatning kastalarga bo‘linishini inkor etadi. 
Hindistonda odamlar qadimdan tabaqalarga bo‘linib yashagan. Har bir 
kasta o‘zining an’analari va tasavvurlariga ega biqiq ijtimoiy guruh 
bo‘lishi bilan birga, o‘zining betakror madaniy qadriyatlarini yaratgan. 
Shuning uchun kastalarga bo‘linish buddaviylik davrida ham saqlanib 
qolgan. Kasta tuzumiga asoslangan hind jamiyati buddaviylik yoki 
hinduiylikni tanlashga to‘g‘ri kelganda aholi jamiyatning kastalarga 
bo‘linishini ilohiylashtiradigan hinduiylikni afzal ko‘rdi; 
2) buddaviylik ta’limoti hind xalqi mentalitetiga ham mos kelmagan. 
Tabiatiga ko‘ra, doimo umid va ishonch bilan yashaydigan, ehtirosli, 
quvnoq xalq tushkun g‘oyalar ustuvorlik qiluvchi buddaviylikdan asta-
sekinlik bilan voz kechgan; 
3) ma’lumki, buddaviylikda kuch ishlatmaslik g‘oyasi tirik jonzod-
larga zulm qilish va ularni o‘ldirishni taqiqlaydi. Bu esa asosiy ishlab 
chiqaruvchi kuch bo‘lgan dehqonlarning jamiyatdagi mavqei pasayishiga 
olib kelgan. Chunki dehqonchilikda chorva mollarining kuchidan keng 
foydalanilishi sababli, ular odatda og‘ir mehnatdan nobud bo‘lavergan. 
Yuqorida qayd etilgan va boshqa sabablar ta’sirida buddaviylik uzoq 
davom etadigan siyosiy kurash va harbiy to‘qnashuvlarsiz, tinch yo‘l bilan 
o‘z o‘rnini hinduiylikka bo‘shatib bergan. Hinduiylikning siquvi natijasida 
miloddan avvalgi IV–III asrlarda dastlab u Osiyo qit’asining janubi va 
janubi-sharqiga, milodiy I 
asrdan boshlab shimoli, shimoli-g‘arbi va 
80

---

shimoli-sharqiga yoyilgan. Buddaviylik Hindistondan tashqarida birinchi 
bo‘lib Seylon (Shri-Lanka)da davlat dini sifatida qabul qilingan. Bu yerda 
rohiblar va buddaviylikni qabul qilgan dindorlar uyushmasidan diniy 
tashkilot – sangxalar paydo bo‘lgan. 
Buddaviylikning yirik markazlaridan biri Hindixitoy yarimorolidir. 
Hindixitoyda Janubi-sharqiy Osiyodagi buddaviylarning 95 % ga yaqini 
istiqomat qiladi. Hindixitoyga buddaviylik Xitoy orqali kirib kelgan. 
Xitoyga esa Markaziy Osiyo orqali milodiy I asrdan kirib kela boshlagan. 
Bu yerda buddaviylikning mahayana oqimi keng yoyilgan. Uning 
mintaqada gullab yashnagan davri milodiy VI–X asrlarga to‘g‘ri keladi. 
Mahayana ta’limoti juda sodda bo‘lib, o‘rta va quyi tabaqa vakillari uni 
hinayanaga nisbatan yaxshi tushunishgan. Mahayananing negizini tashkil 
etgan g‘oyalar xitoyliklarning mentalitetiga mos kelgan. Sababi, mahayana 
nirvanani subyektiv (individual) voqelik emas, balki butun olamni qamrab 
oluvchi borliq, Buddaning tabiati sifatida qaraydi. Uning tabiati buyuk 
bo‘shliq bo‘lib, hamma narsa undan kelib chiqadi va unga qaytadi. Buyuk 
bo‘shliqning yaratuvchilik mohiyati to‘g‘risidagi g‘oya Xitoy buddaviyligi 
ta’limotining tamal toshi hisoblangan. 
Xitoy buddaviyligi chan-buddaviylik deb ataladi. «Chan» so‘zi 
hindilarning «dxyana» atamasidan kelib chiqqan va fikrni to‘plab olish, 
diqqatni qaratish, meditatsiya qilish degan ma’nolarni anglatadi. 
Buddaviylik ta’limoti Xitoy timsolida o‘ziga xos betakror madaniy 
muhitga duch kelgan. Uning mahalliy diniy qarashlar bilan muloqoti 
natijasida daosizm ta’limotining muhim jihatlarini aks ettiruvchi chan-
buddaviylik ta’limoti vujudga kelgan. Chan-buddaviylik ta’limotiga ko‘ra, 
diniy hayotning asosiy maqsadi kishining ruhan moddiy dunyo bilan uzviy 
qo‘shilishidir. Bu jarayon hatto kishining o‘zligidan voz kechishini talab 
qiladi. Maqsadga erishishning asosiy vositasi o‘ziga xos bo‘lib, kishidan 
harakatsizlikni talab qiladi. Chunki faqat harakatsizlik orqali kishining 
ichki tabiati namoyon bo‘ladi. 
Meditatsiyaning mohiyati talqinida ham o‘zgarishlar yuz beradi. 
Uning maqsadi kishining o‘z ichki «men»ini, ichki dunyosini bilishdan 
iborat. Kishi Buddani o‘zidan, ichki dunyosidan axtarishi kerak. Uni tashqi 
dunyodan izlagan odam adashadi. Odam ichki tabiatida shaxsiy 
istaklaridan voz kecha olsa, o‘zini anglaydi1. 
Shunday qilib, chan-buddaviylikka binoan, xalos bo‘lish Buddaning 
tabiati bilan qo‘shilishdir. Buning uchun ter to‘kib to‘xtovsiz muroqaba 
(meditatsiya) bilan shug‘ullanish yoki muqaddas sutralarni tinimsiz 
takrorlab turish kerak emas. Agar Budda jismimizda bo‘lsa, uni ter to‘kib 
81

---

izlash kerak emas, aks xolda uni izlashdan foyda yo‘q. Shuning uchun 
kishi butun olam oqimi bilan uyg‘unlikda yashashi va unga singib ketishi 
kerak. Buning asosiy vositasi harakatsizlikdir. 
Chan-buddaviylikning yana bir xususiyati shundaki, dindorlarning 
asosiy maqsadi, ya’ni nirvanaga erishish yo‘li Siddixartxa Gautama 
ta’limotidan farq qiladi. Chan-buddaviylar ta’limotida xalos bo‘lishga fikr 
ravshanligi asosida erishiladi. Hinayanada fikr ravshanligi xalos bo‘lish 
yo‘lidagi boshlang‘ich bosqichlardan biridir. Fikr ravshanligi – kishining 
ichki dunyosini o‘zgartiruvchi yo‘l bo‘lib, unda odamning nafaqat 
belgilagan maqsadi, balki ruhi va ma’naviy o‘zligi ham o‘zgaradi. Bunday 
bosqichga erishgan odamning ongi olam maromiga quyilib ketadi. Undagi 
barcha o‘zgarishlar butun olam qonuniyatlariga mos ravishda amalga 
oshadi. Odam belgilangan maqsadiga ortiqcha harakatlarsiz, o‘z ichki 
mohiyatini o‘zgartirishi jarayonida erishadi.
Xitoyda chan-buddaviylik bilan birga lamaizm yo‘nalishi yuzaga 
kelgan. «Lamaizm» iborasi Tibetdagi buddaviy rohiblarning nomidan 
kelib chiqqan. Lamaizmning vujudga kelgan vaqti haqida turli 
ma’lumotlar mavjud. Ayrim manbalarda uning XIV asr oxiri – XV asr 
boshlarida vujudga kelganligi qayd etilgan, boshqa manbalarda VII asrda 
vujudga kelganligi to‘g‘risida ma’lumot berilgan. Agar biz 
buddaviylikning Hindistondan Osiyo qit’asining boshqa qismlariga 
yoyilish yo‘nalishini kuzatsak, bu jarayon uzoq vaqt davom etib, faqat 
XIV asrga kelib Tibetda uzil-kesil vujudga kelgan, degan fikrga kelishimiz 
mumkin. 
Lamaizm ta’limoti chan-buddaviylik kabi mahalliy diniy qarash-
larning buddaviylik ta’limoti bilan muloqoti natijasida shakllangan. Shu 
bois lamaizm ta’limotida rivojlangan diniy tizim elementlari bilan birga 
ibtidoiy davrga xos qarashlar ham mavjud. Masalan, diniy rivoyatlarda 
Yer yassi doira shaklida tasavvur qilinadi. U okean bilan o‘rab olingan 
to‘rtta materikka bo‘linadi. Yerni fil ko‘tarib turadi. Fil esa toshbaqaning 
ustida turadi. Agar yerda yomonlik ko‘payib ketsa, toshbaqa bezovtalanadi 
va qimirlaydi. Natijada yerda zilzilalar boshlanadi. Bunday bo‘lmasligi 
uchun odamlar gunoh qilmasligi, xudoga ibodat qilib yaxshi yashashlari 
lozim deb hisoblanadi.
Lamaizm ta’limotida tantrizm (sanskrit tilida 
tantra 
– jimjimadorlik, 
sirli matn, sehrgarlik degan ma’nolarni anglatadi) g‘oyalarining ta’siri juda 
kuchlidir. Tantrizm veda dinidan kelib chiqqan. Unga ko‘ra, odam va 
koinot bir-biri bilan bog‘liq voqelikdir. Odam mikrokosm (mikrokoinot) 
82

---

voqeligi bo‘lib, koinotdagi ashyolardan yaralgan. Uning tanasi ham 
koinotga o‘xshash qilib tuzilgan. 
Tantrizm bilan yoglar amaliyoti bog‘liqdir. Yog amaliyoti orqali 
odamdagi mudroq energetik ibtido harakatga keltiriladi. Bu vazifani kishi 
faqat ustoz (guru) yordami bilan amalga oshirishi mumkin. 
Lamaizmda juda ko‘p xudo (budda)lar va g‘ayritabiiy mavjudotlar 
mavjud. Xudolar guruhiga budda Shakyamuni boshchilik qiladi. Buddalar 
vazifalari va ijtimoiy hayotdagi mavqei bilan bir-biridan farq qiladi. Bunda 
buddalar bilan birga, bodxisatvalarga va diniy ta’limotni ishlab chiqishdagi 
xizmatlari bilan nom qozongan va xudolar darajasiga ko‘tarilgan 
shaxslarga ham sig‘iniladi. 
Lamaizmda dindorlar va diniy tashkilotlarga bosh ruhoniy – dalay-
lama (mo‘g‘ul-tibetchada – dengiz kabi buyuk degan ma’noni anglatadi) 
rahbarlik qiladi. Dalay-lama yerda qayta tug‘ilgan mavjudotlarning eng 
buyugi, yerdagi xudo sifatida ulug‘lanadi. Uning vafot etishi yerda 
yangidan qayta tug‘ilishning boshlanishini bildiradi. Shuning uchun bosh 
ruhoniy vafot etgandan keyin maxsus vakolatlarga ega hay’at tuziladi. 
Hay’at bir yil muddatda vafot etgan dalay-lamaning ruhi o‘tgan bolani 
axtarib topishi kerak. Bola aniqlanganidan keyin ibodatxonada 
tarbiyalanadi. Voris deb topilgan bola balog‘at yoshiga yetguniga qadar 
bosh ruhoniy vazifasini regent (lotincha 
regens
– idora qiluvchi degan 
ma’noni anglatadi) bajaradi. Hozirgi vaqtda lamaizmning boshlig‘i Dalay-
lama XIV Lozondantzendjansoigvant (1935 yilda tug‘ilgan) hisoblanadi. 
Odatda, diniy hayotning markazi vazifasini ibodatxonalar bajaradi. 
Ibodatxonalarda diniy marosim va udumlar bajariladi, xudoga ibodat 
qilinadi, shuningdek ular ma’rifiy va siyosiy markaz ham hisoblanadi. 
Ibodatxonalarda ruhoniylar, ularning xizmatkorlari va shogirdlari 
yashaydilar, turli diniy marosimlarni bajarishda qo‘llaniladigan jihozlar, 
muqaddas matnlar saqlanadi. Bino devorlarining ichki qismiga buddalar va 
bodxisatvalarning tasviri tushirilgan butlar qo‘yiladi. Diniy marosimlar esa 
tibet tilida amalga oshiriladi. 
Lamaizmda diniy bayramlar unchalik ko‘p emas. Ularning eng yirigi 
sanaggan (oq oy) bayramidir. Bu bayram qadimgi oy taqvimi bo‘yicha 
yangi yilning kirishi munosabati bilan nishonlanadi va tantana o‘n olti kun 
davom etadi. Tantana davomida «Buddaning o‘n ikki mo‘jizasi»ga 
bag‘ishlangan juda ko‘p diniy marosim va udumlar bajariladi. Yoz 
faslining o‘rtalarida «vaydaraning doira bo‘ylab aylanishi» deb ataladigan 
diniy bayram o‘tkaziladi. 
83

---

Xulosa sifatida aytish mumkinki, buddaviylik odamlarning xudoga 
itoatdagi tengligi, xalos bo‘lishning individual yo‘li tanlanganligi, boshqa 
dinlarga munosabatda bardoshliligi, tarixiy shart-sharoitlarga 
moslashuvchanligi kabi xususiyatlari bilan davlat chegaralari va boshqa 
to‘siqlardan o‘tib jahon diniga aylangan.