O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a a. V. Narbekov dinshunoslik asoslari toshkent

presbyteros
– oqsoqol degan ma’noni anglatadi, xristian cherkovidagi ruhoniy kishi) va 
pastorlar (lotincha 
pastor
– cho‘pon, podachi degan ma’nolarni anglatadi, 
protestant cherkovining xizmatchisi) boshqargan. Ular ayni paytda diniy 
marosimlarga rahbarlik ham qilganlar. Diniy tashkilotlarga esa avtonomiya 
huquqi berilgan. 
Reformatsiya harakatining yirik markazlaridan yana biri Angliya 
bo‘lgan. Bu mamlakatda reformatsiya yuqori tabaqalarning tashabbusi va 
boshchiligida amalga oshirilgan. 1531 yilda Angliya parlamenti katolik 
cherkovi aqidalari va marosimlarini saqlab qolgan holda cherkovning Rim 
papasidan mustaqilligi to‘g‘risida qaror qabul qilgan. Cherkovga rahbarlik 
qilish vakolati esa qirol zimmasiga yuklatilgan. Barcha monastirlar yopib 
tashlanib, cherkov mulklari musodara qilingan. Rim papasiga qarshi 
kurash tomonlarning o‘zaro kelishuvi bilan yakunlangan. 1571 yilda 
Angliya parlamenti e’tiqod ramzi to‘g‘risida deklaratsiya qabul qilgan. 
Ushbu hujjat asosida anglikan cherkovi vujudga kelgan. 
XVI asrda protestantizm yo‘nalishining asosiy oqimlari lyuteranlik, 
kalvinizm va anglikanlar cherkovi vujudga kelgan. Lekin yo‘nalish 
tarkibida oqimlarning shakllanish jarayoni hozirga qadar davom etmoqda. 
Ular qatoridagi baptistlar, metodistlar va pyatidesyatiniklar oqimlarini 
misol keltirish mumkin. Protestantizm yo‘nalishining turli oqimlardan 
tashkil topganligi ular o‘rtasida diniy ta’limot, aqida va marosimlarda 
umumiylik bormi, degan savol tug‘diradi. 
Protestantizm ta’limotida cherkov va rohiblarning xudo va odamlar 
o‘rtasidagi vositachilik vazifasi inkor qilinadi. Unda har bir kishining xudo 
124

---

bilan bevosita muloqot qilish va xalos bo‘lish imkoniyatiga ega ekanligi 
ta’kidlanadi. Ushbu aqidaning qabul qilinishi natijasida dindorlar 
zimmasidagi og‘ir yuk bo‘lmish hashamatli monastirlarni qurish va ko‘p 
sonli rohiblarni boqish zarurati o‘z-o‘zidan barham topgan. 
Odamlarning xudo bilan bevosita aloqa o‘rnatishi haqidagi aqidadan 
har bir dindorning ruhoniy bo‘lishi to‘g‘risidagi aqida paydo bo‘lgan. 
Unga binoan, protestantlik e’tiqodini qabul qilib, cho‘qintirilgan kishi va’z 
o‘qish va diniy marosimlarni bajarish huquqiga ega bo‘ladi. Bu 
ruhoniylarning umuman inkor qilinishini bildirmaydi, protestant 
ruhoniylari xristianlikning boshqa yo‘nalishlaridagidan farqlanadi. 
Ruhoniylar dindorlar jamoasi tomonidan saylanadi va faqat unga hisob 
beradi. Ularga dindorlarning tavba-tazarrusini qabul qilish va gunohlarini 
kechirish huquqi berilmagan. Bunday ruhoniylarning oila qurishlari 
mumkin va ular uchun selibat (lotincha 
caliebs
– uylanmagan degan 
ma’noni anglatadi) qasami bekor qilingan. 
Injil – diniy ta’limotning asosiy manbai. Muqaddas rivoyatlar, ya’ni 
Rim papasining hujjatlari, «cherkov otalari»ning asarlarining ilohiy 
mazmunga egaligi tan olinmaydi, lekin ulardagi Injilning mazmunini aks 
ettiruvchi qismlaridan foydalaniladi. Injilni dindorlar ona tilida o‘qishlari 
e’tirof etilgan. Har bir kishi o‘z ona tilida diniy marosimlarni bajarish va 
Injilni mustaqil tafsir qilish huquqiga ega. 
Protestantizmning asosiy aqidalari sifatida qabul qilingan odamlarning 
gunohkorligi va Isoning birlamchi gunohni yuvish uchun o‘zini qurbon 
qilganligiga ishonish bilan xalos bo‘lish mumkinligi g‘oyasi targ‘ib 
qilinadi. Sirli marosimlar, zohidlik, savob ish qilish kabilar kishining xalos 
bo‘lishiga yordam berolmaydi. Odamlarning ichki tabiati birlamchi gunoh 
ta’sirida tamoman o‘zgarganligi bois ular xudoning ko‘magisiz, mustaqil 
yaxshilik qilish imkoniyatiga ega emas. Yaxshilikning namoyon bo‘lishi 
insonning shaxsiy xislati emas, balki xudoga bo‘lgan muhabbatining sama-
rasidir. Odam gunohkor va gunohdan xalos bo‘lish uchun xudoni doimo 
yodda tutishi, unga sig‘inishi kerak. Bu amal bilan mustahkamlanmasa, 
kutilgan natijani bermaydi. Odam o‘zining kundalik vazifalarini 
sidqidildan bajarishi lozim. O‘z vazifalariga sidqidildan yondashish 
kishining xudoga nisbatan munosabati qanchalik samimiy ekanligidan 
dalolat beradi. 
125

---

Protestantizmda taqdiri azalga ishonish mavjud. Unga ko‘ra, xudo 
kishining tug‘ilishidan oldin taqdirini belgilab qo‘yadi. Odamning yerdagi 
hayotida xudo uning taqdirini qanday belgilaganini bilib bo‘lmaydi. Lekin 
insonning mehnatsevarligi, ishdagi omadliligi, tijoratdagi yutuqlari, 
badavlat va baxtli yashashi kabilar unga xudoning nazari tushganligi va 
poklanish belgilari sifatida qabul qilinadi.
Protestantizmda diniy marosimlar soddalashtirilgan va ortiqcha 
xarajatlarga yo‘l qo‘yilmaydi. Ibodatlar va’z va duo o‘qish, psalom (diniy 
qasida va ashula)lar kuylash, Injildan parchalar o‘qish bilan cheklanadi. 
Marhumlar ruhiga, Bibi Mariyam, avliyolar va ikonalarga sig‘inish, 
a’rofga ishonish kabilar bekor qilingan. Ibodatxonalardan hashamatli va 
ko‘p chiqim talab qiluvchi jihozlar (qo‘ng‘iroqlar, mehroblar, ikonalar, 
haykallar va boshqa bezaklar) olib qo‘yilgan. 
Xulosa o‘rnida shuni aytish kerakki, protestantizm yo‘nalishi G‘arbiy 
Yevropada katolik cherkovining zo‘ravonligi, odamlar taqdiriga befarqligi, 
ma’naviy aynishi, boylikka o‘chligi, ijtimoiy va madaniy hayotdagi 
taraqqiyparvar o‘zgarishlarga to‘sqinligiga qarshi bo‘lgan yangi ijtimoiy-
siyosiy kuchlar mafkurasi sifatida vujudga kelgan. Qayd etish joizki, katolik 
cherkoviga qarshi qaratilgan ijtimoiy-siyosiy harakat dahriylik harakati emas, 
balki cherkovdagi illatlarga, ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotga to‘sqinlik qiluvchi 
siyosiy katolitsizmga qarshi qaratilgan harakat edi.