O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a a. V. Narbekov dinshunoslik asoslari toshkent

Jamiyat ma’naviy hayotida dinning
o‘rni va ahamiyati 
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, sobiq sho‘ro tuzumida hukmron 
bo‘lgan ateizm (dahriylik) mafkurasi ham barham topdi. Islom dini asriy 
tutqunlikdan so‘ng yana o‘zining mavqeini tiklab, jamiyatning ma’naviy 
hayotida ahamiyatga ega bo‘la boshladi. 
20
 ! ("&!)
. $ . &
// * !&&. – 1999. –  41. – >. 45.
183

---

O‘z navbatida islom diniga erkinlik berish qator ijtimoiy va ma’naviy 
muammolarni ham keltirib chiqardi. Garchi «Vijdon erkinligi va diniy 
tashkilotlar haqida»gi qonun asosida din davlatdan ajratilgan bo‘lsa-da, 
ijtimoiy hayotda, ayniqsa jamiyatning ayrim tabaqalari orasida diniy 
mafkuraning salmog‘i ortib bordi. 
Islom dinining jamiyat hayotidagi o‘rni va salmog‘i xususida va diniy 
e’tiqodning qayta tiklanishi bilan bog‘liq tadbirlar ilmiy izlanuvchilar 
tomonidan keng yoritilgan. Dinning bugungi va ertangi mavqeining taqdiri 
to‘g‘risida mulohazalarni bayon etish ichki ishlar idoralari xodimlari 
uchun muayyan metodologik ishlanma yoki konsepsiya vazifasini ham 
o‘tashi mumkin. 
Umuman, din hozirgi sharoitda muhim ijtimoiy-madaniy hodisadir. 
Dinning jamiyat ma’naviy-ma’rifiy hayotida tutgan o‘rnini bilish uchun 
uning jamiyat va shaxs hayotida qanday o‘rin egallashini, dinning davlatga 
va shaxsning dinga munosabatini tarixan qanday o‘zgarib borganligini 
ilmiy tahlil qilish lozim bo‘ladi. 
Ilmiy jihatdan Karaganda, dinining jamiyat hayotiga ta’sir etish 
jarayonini tarixan ikki tendensiya asosida tahlil etish mumkin. Bular – 
sakralizatsiya va sekulyarizatsiya tendensiyalari. 
Sakralizatsiya (lotinchada 
sacer
– muqaddas degan ma’noni anglatadi) 
deganda ijtimoiy hayotni, ijtimoiy institutlarni, kishilar hayoti va ongini 
muayyan diniy e’tiqod doirasida talqin qilish va izohlash tushuniladi. 
Sakralizatsiya Sharq va G‘arb madaniyatida turlicha qiyofada va 
mazmunda rivojlangan. O‘zbekistonda sakralizatsiya islom dini 
an’analarini jamiyat va inson hayotining barcha sohalarini mutlaq zabt 
etish, har qanday urf-odat, an’ana, udum va odatlarga diniy qiyofa berish 
va jamiyatni boshqarish ishlarini ham ilohiylashtirishda kuzatish mumkin. 
Masalan, o‘zbek madaniy merosini diniy va dunyoviy tomonlarga bo‘lish 
qiyin. Hatto ilmiy taraqqiyot ham diniy qobiqda rivojlanib kelgan. Diniy 
element jamiyat va kishi hayotiga shunchalik chuqur o‘rnasha olganki, 
undagi har bir xatti-harakat udum va marosimda dunyoviy element bilan 
uyg‘unlashib ketgan. Shuning uchun hozirgi o‘zbek kishisining mentaliteti 
diniy elementni yadro sifatida o‘z hayoti doirasida ushlaydi. 
Din taraqqiyoti tarixan dunyoviy taraqqiyot bilan teng kechgan, unga 
doimo moslashib kelgan. Hozirgi kezlarda din hatto dunyoviy taraqqiyotga 
ta’sir etish yoki yetakchi bo‘lishga ham da’vo qilmoqda. 
184

---

G‘arb madaniy an’analarida sakralizatsiya hodisasi Sharq madaniy 
taraqqiyotidan tubdan farq qiladi. G‘arbda sakralizatsiya jarayoni tarixan 
klerikalizatsiya (lotinchada 
clericalis
– cherkovda oid degan ma’noni 
anglatadi) hodisasini yuzaga keltirgan. Klerikalizatsiya nafaqat shaxsiy va 
ijtimoiy hayotni tashkillashtirishni boshqargan, balki bu holatni g‘oyaviy 
asoslarini ham yaratgan. O‘rta asrlarda bu jarayon o‘zining yuqori 
nuqtasiga yetgan G‘arb ijtimoiy hayotida cherkov huquqiy va siyosiy 
institut mavqeini egallagan. Diniy qoidalardan chetlashish yoki chekinish 
cherkov tomonidan salbiy baholangan. Bu hodisani yaxshiroq tasavvur 
qilish uchun hurfikrlilik va dunyoviy tafakkur tarafdorlarini jismonan yo‘q 
qilishga qaratilgan mash’um inkvizitsiya hukmlarini eslash kifoya. 
Klerikalizatsiya o‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda ham kuzatilgan. 
Insoniyat merosiga beqiyos hissa qo‘shgan, tabiatshunoslik ilmini antik 
davrdan so‘ng sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqishga uringan G‘arb 
tabiatshunos olimlaridan Jordano Bruno, Nikolay Kopernik, Galileo 
Galiley va boshqalar singari Sharqda ilmiy tafakkur zahmatkashlari Abu 
Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino va ayniqsa Mirzo Ulug‘bek dunyoviy 
ilmlarni rivojlantirishga uringanliklari uchun din peshvolari tomonidan 
ta’qib qilinganlar, ko‘plab G‘arb olimlari esa o‘rta asrlarda qatl etilganlar, 
Jordano Bruno, Ariel Akosto kabi siymolar esa diniy e’tiqodga shak kel-
tirganliklari uchun Rim katolik cherkovining hukmi bilan tiriklayin o‘tda 
kuydirilganlar. Bu davrlarda fan dinga bo‘ysundirilgan, falsafa va etika 
fanlari esa diniy e’tiqod normalarini ijtimoiy voqelikda 
mustahkamlanishiga xizmat qilar edi. Insonning oilaviy hayoti, bolalar 
tarbiyasi, oila-nikoh munosabatlari G‘arbda cherkov tomonidan nazorat 
etilsa, Sharqda esa islom dini misolida shariat qonunlari (musulmon 
huquqi) asosida tartibga solib turilar, jamiyat va insoning har bir xatti-
harakatiga ilohiy tus berilar va yagona Olloh amriga bog‘lanar edi.
Sakralizatsiya Sharq mamlakatlari (musulmonchilik tarqalgan 
davlatlar)da xarizmatik hokimiyat mavqeiga ega edi. Podshoh, sulton, amir 
yoki xon bir vaqtning o‘zida ham dunyoviy ishlar, ham diniy ishlar 
bo‘yicha mas’ul edi. Qozi, hokim kabi boshqa amaldorlar odatda din 
nomidan ish ko‘rar edilar. Podshoh Ollohning yerdagi noibi, ya’ni vakili 
degan aqida xalq orasida keng tarqalgan edi. Podshohning amri vojib, 
ya’ni Ollohning amri kabi so‘zsiz bajarilishi lozim, degan fikr omma 
ongiga singdirilar va din peshvolari tomonidan tashviq qilinar edi. 
185

---

Sakralizatsiya Sharq tasavvur falsafasida, ayniqsa so‘fizmda yaqqol 
ko‘zga tashlanadi. Xususan, so‘fizm falsafasining yirik namoyandalaridan 
biri Ahmad Yassaviy ta’limoti to‘la-to‘kis dunyoviy hayotni ilohiy 
hayotga bo‘ysundirishga qaratilgan bo‘lib, inson hayotining mazmunini 
Olloh muhabbatiga erishish, u bilan uyg‘unlashish deb biladi. 
Sakralizatsiya diniy fanatizm va dogmatizmning yo‘ldoshi hamda 
dunyoviy tafakkurga zid tendensiyadir. 
Sakralizatsiyaga qarama-qarshi tamoyil (tendensiya) sekulyari-
zatsiyadir. Sekulyarizatsiya (lotinchada – dunyoviy degan ma’noni angla-
tadi) diniy e’tiqodning jamiyat va kishi hayotining barcha sohalaridagi 
mutlaq hukmronligiga barham berish, hokimiyatni din ta’siridan xalos 
qilish, dunyoviy taraqqiyot yo‘liga o‘tish kabilarni anglatadi. 
Sekulyarizatsiya jarayoni din va diniy tashkilotlarning jamiyat 
hayotidagi o‘rnining o‘zgarishi, dinning davlatdan ajralishiga olib keladi. 
«Sekulyarizatsiya» atamasi ilk bor 1646 yilda Vesfal sulhini tuzish 
uchun yuborilgan fransuz vakili Longvil tomonidan o‘zaro muzokaralarda 
hamda cherkov mulkini davlat va shaxs hisobiga musodara qilish, 
milliylashtirish jarayonini ifoda etish uchun ishlatilgan. 
Ma’lumki, o‘rta asrlarda cherkov va ruhoniylar yirik yer egasi edilar. 
Ularga jamiyat mulkining juda katta qismi tegishli bo‘lgan. Ijtimoiy 
taraqqiyot sekulyarizatsiya jarayonini tezlashtirgan. G‘arbda Reformatsiya 
davrida (taxminan XIV asr o‘rtalari va XVII asrning boshlarini o‘z ichiga 
oladi) davlatning cherkovdan qaramligi zaiflashgan. Sekulyarizatsiya bu 
davrda ko‘proq yuridik atama sifatida ijtimoiy mulkni cherkov tasarrufidan 
davlat va xususiy shaxslar tasarrufiga o‘tish jarayonini ifodalash uchun 
ishlatilgan.
Sekulyarizatsiya jamiyatning siyosiy sohasiga ham ijobiy ta’sir 
ko‘rsatgan. XVIII asrlardan boshlab davlat cherkovga qaram bo‘lmay, 
o‘zining ichki va tashqi siyosatini mustaqil yurgizish imkoniyatiga ega 
bo‘lgan. Bu ayniqsa ta’lim-tarbiya sohasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Diniy 
o‘quv dargohlari bilan birga dunyoviy maktablar, gimnaziya va 
universitetlar paydo bo‘lgan. Dunyoviy bilimlar va tabiatshunoslik ilmi 
gurkirab rivojlangan, fan-texnika taraqqiyotiga keng yo‘l ochilgan. 
Ayniqsa G‘arb mamlakatlari tomonidan yangi yerlarning ochilishi, bir 
necha geografik kashfiyotlar jamiyatda sekulyarizatsiya jarayonini yanada 
186

---

mustahkamlagan va XVIII asrning oxirlariga kelib qator Yevropa 
mamlakatlarida kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga olib kelgan. 
Garchi qator tabiiy fanlarga o‘rta asr Sharq mutafakkirlari asos solgan 
va rivojlantirishga hissa qo‘shgan bo‘lsalar-da, jamiyatning 
sekulyarizatsiya qilinishi, dinning dunyoviy ishlaridan chetlashtirilishi 
G‘arb mamlakatlarida ijobiy natija bergan. R. Dekart, I. Nyuton, E. Mayer, 
CH. 
Darvin, Gumbold kabi G‘arb olimlari tabiatshunoslik sohasida 
salmoqli natijalarga erishganlar. Bu esa G‘arbda fan va texnikaning mislsiz 
tez rivojlanishi uchun asos bo‘lgan. 
Sekulyarizatsiya davlatni dindan, maktabni esa cherkovdan ajratgan, 
ularning bir-biridan mustaqil tarzda rivojlanishiga olib kelgan. 
G‘arbdan farqli o‘laroq, Sharqda jamiyat hayotida islom dinining 
cheksiz hukmronligi va davlat ishlariga aralashuvi o‘rta asrdagi ilmiy 
taraqqiyotni yangi tarixiy davrlarda davom etishiga to‘sqinlik qilgan. 
Fojia shundaki, dunyoviy ilm Sharqda turg‘un holatda qoldi. Bu esa 
ijtimoiy tuzumni ham o‘rta asrlarga xos monarxistik bo‘lishligiga, 
avtoritarizm bilan bog‘liq xarizmatik hokimiyat boshqaruviga keng yo‘l 
ochdi. Hozirgi G‘arb bilan ayrim Sharq mamlakatlari, aniqrog‘i, xristian 
va islom submadaniyatlari o‘rtasidagi notekis ijtimoiy va ilmiy-texnikaviy 
taraqqiyot sekulyarizatsiya jarayonini Sharqda kechikkanligi natijasida 
sodir bo‘lgan deb izohlash mumkin. 
Sekulyarizatsiya prinsipi mustaqil O‘zbekiston Respublikasining 
Konstitutsiyasi va «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi 
qonuni bilan huquqiy kafolatlangan. 
Ta’kidlash joizki, ayrim G‘arb olimlari sekulyarizatsiyani ateizm, 
ya’ni dahriylik bilan aralashtirib yuborishadi. Aslida esa sekulyarizatsiya 
va ateizm boshqa-boshqa tushunchalardir. 
Ateizm to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ya’ni qat’iy ravishda diniy e’tiqodni inkor 
etadi, ilmiy materialistik dunyoqarashni yoqlab chiqadi. Ateizm 
tarafdorlariga G‘arbda L. Feyerbax, K. Marks, F. Engels, E. Fromm, 
F. Nitsshe, Jan Pol Sartr, A. Kamyu singari olimlar kiradi. 
Sekulyarizm esa dinga nisbatan birmuncha yumshoq munosabatda 
bo‘ladi, fan va dinning hur rivojlanishi, o‘zaro tolerant (hamjihat)lik 
mavjudligining tarafdori bo‘lib chiqadi. Sekulyarizatsiya, bir so‘z bilan 
aytganda, jamiyat hayotida ijobiy ahamiyatga ega sanaladi. 
187

---

Uzil-kesil aytish mumkinki, hozir O‘zbekistonda sekulyarizatsiya 
prinsipiga rioya qilinmoqda. Bu rasmiy, davlat siyosati darajasida 
namoyon bo‘lmoqda. Davlat siyosati sekulyarizatsiya prinsipini maf-
kuraviy vositalar yordamida shaxs va jamiyat ongiga singdirmoqchi 
bo‘ladi hamda turli tadbirlarni amalga oshiradi. 
Lekin aholining aksariyat qismi sekulyarizm prinsipini qabul 
qilmaydi. Buning sababi sekulyarizmni ateizm bilan almashtirib yuborishi, 
sekulyarizmning hayotbaxsh salohiyati, dunyoviy demokratik jamiyat 
qurish hamda inson huquq va erkinliklari kafolati uchun qanchalik muhim 
ekanligini barcha ham birday anglay olmasligidadir.
O‘zbekiston tanlagan taraqqiyot yo‘li – dunyoviy demokratik yo‘l. 
Sekulyarizm bu taraqqiyot uchun muayyan darajada metodologik 
ahamiyatga ega. Lekin sekulyarizm ommaviy ongga birdaniga o‘rnasha 
olmaydi. Buning sabablari turlicha. Masalan, islom dini tarixan dunyoviy 
hayotga nafaqat moslasha oladi, balki diniy va dunyoviy tafakkur birligida 
ustuvor mavqega ham ega bo‘ldi. Sho‘ro tuzumi ateistik mafkura bilan 
go‘yoki sekulyarizmni ijtimoiy voqelikda qaror toptirmoqchi bo‘lgan va 
dinni quvg‘in qilgan. Biroq ateizm mafkurasi islom dinini insonlarning 
turmush tarzi va tafakkur vositasiga tarixan aylanib qolganligini hisobga 
olmagan. Shuning uchun ham dahriylik mafkurasi rasman tan olingan 
bo‘lsa-da, hayotda qaror topa olmagan. Xo‘sh, keyingi ijtimoiy 
taraqqiyotda, jamiyat hayotida din qanday o‘rin tutadi va qanday 
ahamiyatga ega hamda sekulyarizmning tarixiy taqdiri nimalarga bog‘liq, 
degan savollar tug‘iladi. 
Dinning hozirgi zamon ijtimoiy hayotda, xalqaro munosabatlarda, 
madaniy hayotdagi mavqeidan kelib chiqqan holda ta’kidlash joizki, din 
bundan keyin ham kishilarni o‘zaro hamjihatlikka, tinchlikka, ezgulikka 
undovchi omil bo‘lib qolaveradi.
XX asr va XXI asr boshlarining ko‘zga ko‘ringan ruhoniylaridan biri, 
xalqlar uchun kurashga katta hissa qo‘shgan arbob, xalqaro Nobel 
mukofoti sovrindori, lamaizm dinining yetakchisi Dalay-lama XIV dinning 
zarurligi haqida quyidagi fikrlarni bayon etgan: «texnika hech qachon 
insonlarga oliy baxt keltirmaydi. Texnikaviy vositalar faqat jismoniy 
qoniqish beradi, agar u tufayli ba’zi hollarda ma’naviy qoniqishga erishish 
imkoni paydo bo‘lsa-da, u davomiylik kasb etmaydi. Boshqa tomondan 
qaralsa, agar inson faqat ma’naviy sohadan baxt izlasa, u jismoniy 
188

---

yo‘qotishlarda unchalik kuchli iztirob chekmaydi. Jahonning barcha dinlari 
aql beboshligini tizginlashga birdek da’vat etadi, chunki barcha 
baxtsizliklarning ildizi shundadir. Har bir din mo‘minlik, itoatkorlik va do-
nishmandlik xos bo‘lgan shunday ruhiy holatga da’vat etadi va unga 
erishish yo‘lini ko‘rsatadi»
21
.
Din axloqiy tarbiya sohasida muhim ahamiyatga ega vazifani bajaradi. 
Biroq dinni siyosiy maqsadlar uchun niqob qilib olish, diniy davlat barpo 
etish vositasida yana o‘rta asr sakralizatsiya tendensiyasini ijtimoiy 
hayotda tiklashga urinish dunyoviy qadriyatlarga asoslangan 
konstitutsiyamiz va amaldagi qonunlarimizga ziddir. Eng asosiysi, 
dunyoviy taraqqiyot yo‘lini tanlagan xalqimiz diniy e’tiqodni chuqur 
hurmat qilgan holda dunyoviy yaratuvchanglik faoliyatini afzal ko‘rdi. 
Chunki jahon hamjamiyatining eng ilg‘or mamlakatlari faqat dunyoviy 
tafakkur orqali fan-texnika va ijtimoiy sohalarda ulkan muvaffaqiyatlarga 
erishmoqdalar. Yosh mustaqil O‘zbekiston davlati ham shu yo‘lni ma’qul 
ko‘rdi va dunyoviy taraqqiyot yo‘lidan bormoqda.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasida demokratik davlat 
va fuqarolik jamiyatini qurish vazifasining muvaffaqiyatli hal etilishi ko‘p 
jihatdan dinga va dindorlarga nisbatan olib borilayotgan siyosatga ham 
bevosita bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida vijdon 
erkinligining mustahkamlanishi, ijtimoiy munosabatlar sekulyarizm 
prinsipi asosida rivojlanishining qayd etilishi, fuqarolarning diniy huquq 
va erkinliklarining kafolatlanishi fikrimizning yaqqol isbotidir. 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1998 yilda qabul 
qilingan «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risidagi» qonun Kons-
titutsiyada belgilangan huquq ijodkorligi sohasidagi umumiy vazifalarni 
aniqlashtirdi, diniy tashkilotlar va dindorlar faoliyati bilan bog‘liq 
masalalarning ijodiy hal etilishi namunasi vazifasini o‘tadi. Ammo bu 
sohada muammolar to‘liq hal qilindi, degan fikr masalaga yuzaki 
munosabatda bo‘lishni va oqibati jamiyat uchun xavfli bo‘lgan hodisalarni 
vujudga keltirishi mumkin. 
Respublikamizda diniy tashkilotlar va fuqarolarning diniy e’tiqodi 
bilan bog‘liq muammolar faqatgina din sohasidagi mavjud muammolar 
bilan cheklanmaydi, balki masalaga kompleks yondashuvni talab qiladi. 
Bu muammolarni bir necha qisimlarga ajratib o‘rganish mumkin:
21