O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I ya birinchi tibbiy yordam toshkent

Giyohvandlik va toksikomaniya 
Giyohvandlik – ba’zi narkotik vositalarga va kimyoviy preparatlarga
patologik o‘rganib qolishdan iborat bo‘lib, odatda ularni ortiqcha qabul
qilib turish natijasida paydo bo‘ladi. Giyohvandlikning mohiyati organizm
reaktivligining narkotik vositalarga nisbatan o‘zgarishidir. Giyoh-
vandlikning rivojlanishida ijtimoiy (noto‘g‘ri tarbiya, atrof muhit ta’siri,
oiladagi kelishmovchiliklar), shaxsning konstitutsional omillari, ruhiy
holatlar (qiziquvchanlik, tajriba va kayf-safoga intilish, qiyinchiliklardan
qochish) va narkotik vositalar talab qilinuvchi somatik kasalliklar alohida
ahamiyat kasb etadi.
Tibbiy dorivor moddalarga og‘riq qoldiruvchi, uxlatadigan va
markaziy nerv tizimiga stimullovchi ta’sir qiladigan dori-darmonlar kiradi.
Narkotik vosita atamasi o‘z ichiga tibbiy, iqtisodiy va yuridik
tushunchalarni oladi.
Tibbiy belgi
moddalarning markaziy nerv tizimiga o‘ziga xos
tinchlantiruvchi, qo‘zg‘atuvchi, gallyutsinogen ta’sir ko‘rsatishidir.
Iqtisodiy belgi moddalarning tibbiy bo‘lmagan jihatdan keng
qo‘llanilib, jamiyatda iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lishidir.
Yuridik belgi – yuqorida ko‘rsatilgan ikkala belgidan kelib chiqqan
holda, tegishli bo‘lgan muassasa tomonidan bunday moddalarning
narkotik vosita ekanligini tan olib va narkotik vositalar
ro‘yxatiga
kiritishdan iborat.
Yuqorida ko‘rsatilgan belgilari bo‘lmagan va ro‘yxatga olinmagan
moddalarni shaxs o‘z salomatligiga xavf tug‘diradigan darajada iste’mol
qilsa ham, narkotik vositalar deb atalmaydi. Bu moddalar narkotik
vositalar ro‘yxatiga kiritilgan holdagina, ularni noqonuniy iste’mol qilgan
shaxs tegishli modda bilan jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin.
Giyohvandlik kelib chiqishida uch bosqich farqlanadi.
Birinchi bosqich – adaptatsiya (moslashuv) bosqichi. Bunda organiz-
mning himoya reaksiyalari yo‘qolib boradi va ruhiy bog‘lanish vujudga
keladi.
Ikkinchi bosqich – surunkali kechuvchi bosqich. Bunda to‘liq
jismoniy bog‘lanish tarkib topadi va narkotik vositalar ta’siri ostida
psixozlar paydo bo‘ladi.
194

---

Uchinchi bosqich – kechki bosqich. Bemorning butun organizmi

funksiyalari pasayadi va jismoniy, nevrologik buzilishlarga olib keladi,
hatto aqli pastlik ham kelib chiqadi.
Giyohvandlik turlari:
morfinizm – morfin moddasiga ruhiy, jismoniy bog‘lanib qolish.
Morfin – opiy preparatlaridan biri bo‘lib, juda kuchli og‘riqsizlantiruvchi
ta’sir ko‘rsatadi. Preparat ta’sirida og‘riq bosilib, tinchlanish va
kayfichog‘lik hissi bilan o‘ziga xos mudroqlik holati kuzatiladi;
kokainizm – Lotin Amerikasi mamlakatlarida hozirgi kunda ham koka
bargini chaynash kabi qadimgi odat bor. Shu tufayli u yerlarda
giyohvandlikning kokainizm turi ko‘p uchraydi. Kokainning giyohvandlik
ta’siri juda tez namoyon bo‘ladi. Uni iste’mol qilgandan so‘ng 5–10
minutdan keyin odam quvnoq, harakatchan bo‘lib qoladi, turli qiliqlar
qiladi, ko‘p gapiradi, o‘zini quvvatga va kuch-g‘ayratga to‘lgandek, tetik
bo‘lgandek sezadi;
nashavandlik – nasha (gashish, chars, bang, xusus, xaras, dachcha,
marixuana va boshqalar) – hind kanopining o‘ziga xos hid va achchiq
ta’mga ega bo‘lgan moddasidir. Sharq mamlakatlarida aksariyat chekish
yo‘li bilan iste’mol qilinadi. Nasha kishini juda tashna qiladi va ishtahasini
ochadi, og‘riq sezish kamayadi yoki butunlay yo‘qoladi va kayfichog‘lik
kuzatiladi. Boshqa narkotik vositalardan farqli o‘laroq, nashaga o‘rganib
qolish odatda uning miqdori oshirilishiga olib kelmaydi.