O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I ya birinchi tibbiy yordam toshkent

EKSTREMAL HOLATLAR (KLINIK O‘LIM)DA YORDAM 
KO‘RSATISH
Tanglik (terminal) holat – inson hayotidagi, sog‘lig‘iga xavf soluvchi,
butun bir a’zolar majmuasidagi, nafas olish, qon aylanish doiralaridagi
207

---

keskin o‘zgarish va moddalar almashinuvining buzilishidir. Qon aylanish

doirasining, nafas olish va yurak urishining to‘xtashi klinik o‘lim nomi
bilan tavsiflanadi.
Tanglik holatining turlari:
1) agoniya oldi;
2) agoniya;
3) klinik o‘lim.
Agoniya oldi holati umumiy karaxtlik, hushni yo‘qotish, qon
bosimining tushib ketishi, tomir urishining uyqu va son arteriyalaridan
tashqari boshqa tomirlarda aniqlanmasligi, nafas buzilishlari yuzaki nafas
bilan cheklanib, teri va shilliq pardalarining ko‘karib oqarishi kabilar bilan
ifodalanadi.
Agoniya holatidagi bemorlar hushida bo‘lmay, periferik tomirlarda
tomir urishi aniqlanmaydi, uyqu va son arteriyalarida puls juda qiyinchilik
bilan aniqlanadi, ko‘z qorachig‘i yorug‘likka javob bermaydi.
Auskultatsiya vaqtida yurak tonlari keskin bo‘g‘iq eshitiladi.
Klinik o‘lim bosh miya, qon aylanish doirasi va nafas a’zolari
faoliyatining butkul to‘xtashi bilan ifodalanadi. Yurak urishi va nafas
olishning to‘xtashi bilan umumiy moddalar almashinuvi susayib, ular
butkul o‘z faoliyatini tamomlamaydi. Shu sababli klinik o‘lim tiklanuvchi
holat hisoblanib, bosh miyaning tiklanishishiga hali fursat borligidan
dalolat beradi (26-rasm).
Biologik o‘lim – yuqoridagi najot beruvchi holatning butkul
to‘xtaganligidan dalolat beradi. Biologik o‘limni tavsiflovchi asosiy
belgilaridan bo‘lgan murda dog‘lari va muskullarning taxtasimon
zichlashishini kuzatish mumkin.
O‘limning oxirgi bosqichida uchlamchi belgilar paydo bo‘ladi. Bular
yurak urishining to‘xtashi, nafas va hushning butkul yo‘qolishidir. Bu
holatlarning qay darajada rivojlanishiga qaramasdan, tiklovchi-
reanimatsion muolajalar davomiyligini to‘xtatish qonunga mutlaq ziddir.
Yurakning to‘xtash holatlarini ikkita sababga bog‘lash mumkin:
– kardiogen (yurakka bog‘liq) sabablar;
– yurakka bog‘liq bo‘lmagan sabablar.
Kardiogen (yurakka bog‘liq) – miokard infarkti, yurak ritmining
buzilishi, yurakning tashqaridan qisilishi, yurak tomirlarining emboliyasi.
Ikkinchi guruh sabablariga yurakdan tashqari bo‘lgan a’zolardagi o‘zgarishlar,
ya’ni nafas olishning buzilishi, umumiy moddalar almashinuvi va neyro-en-
dokrin tizimidagi buzilishlar kiradi.
208

---

Kutilmaganda sodir

bo‘ladigan o‘lim holatlarida
hayotga qayta tiklanuvchi
holatlarning davomiyligini
3–5 daqiqaga teng deb bi-
lishadi. Bundan keyingina
hayot tiklanmas hisoblanadi.
Nafas olishning butkul
to‘xtaganligi tashxisi vizual
(ko‘z bilan) kuzatishlar
natijasida qo‘yiladi. Nafas
yo‘llarining butkul yopil-
ganligi (obturatsiya) asosida
qisman obturatsiya natija-
sida miyada sodir bo‘ladigan
kislorod yetishmovchiligi
bilan ifodalanadi.
Nafas
yetishmovchiligini tiklash
chora-tadbirlari quyidagi-
lardan iborat: avval bemorga
maxsus holat berilib, bosh
qismini ensasiga qo‘yib,
og‘iz-burun yoki og‘iz-og‘iz usulida sun’iy nafas berish orqali bajariladi,
agarda bu tadbirlar yordam bermasa, u holda o‘pkaning sun’iy
ventilatsiyasi choralari qo‘llaniladi.
26-rasm.
KO’Z QORACHIQLARI REFLEKSLARI
NAFAS
OLISH
YURAK
URISHI
Bu hollarda bemorni chalqancha yotqizish tavsiya etiladi va shu bilan
til asosini nafas olish yo‘llaridan chetlatishga erishiladi, chunki bunday
hollarda nafas yo‘llarining shilliq moddalar bilan bulg‘anishi kuzatiladi.
Nafas yo‘llarini tozalash pastki jag‘ni yuqoriga tortish evaziga erishiladi.
Nafas yo‘llarining bu tariqa tozalanishi va ochilishi zaruratning
keskinligidan kelib chiqadi. Bunga esa nafas yo‘lini steril matolar orqali
tozalash evaziga erishiladi. Bu muolajalar havo-vakuumli nasoslar orqali
ham bajarilishi mumkin.
Oxirgi vaqtlarda qayd etilgan og‘iz-burun va og‘iz-og‘iz nafas
oldirish muolajalarini yuqorida qayd etilgan holatlarda qanchalik zarur,
foydali ekanligini ta’kidlash lozim. Bu muolajalarning asosida esa vaqti
bilan bir me’yorda yuborilayotgan tashqi havo muolajalari ko‘zda tutiladi.
Bunday hollarda yordam beruvchi shaxs juda ham kam talafot olgan
bemorni mustahkam qamrab olib havo yuboradi. Bu vaqtda havoning
burun orqali tashqariga chiqib ketmasligi uchun bemor burnini qisib,
og‘zidan havo yuboriladi. Yuborilayotgan nafas o‘rtasidagi vaqt 5 s ni
tashkil etadi, ya’ni 1 minutda 12 martani tashkil etadi.
209

---

Yuqorida qayd etilgan qoidaga rioya qilinishi shart, chunki

qilinayotgan muolajalar tabiiy nafas ko‘nikmasini hosil qilishdan iborat.
Nafas oldirish vaqtidagi yuzaga keladigan oshqozon usti sohasidagi
shishning paydo bo‘lishi yuborilayotgan havoning oshqozonga
ketayotganligidan dalolat beradi.
Yurak urishining to‘xtaganligini ifodalovchi asosiy belgi tomir
urishining markaziy uyqu arteriyasida ham aniqlanmasligidadir. Asosan
tomir urishini aniqlash tadbirlari 3 marta o‘tkazilgan sun’iy nafasdan
keyingina bajariladi, ya’ni aniqlan-
magan tomir urishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri
yurakning yopiq massajiga ko‘rsatma
bo‘ladi. Ko‘krak qafasi va umurtqa
pog‘onasi oralig‘idagi (27-rasm) yurak-
muskul to‘qimalarining zichlashishi
asosida yurakning chap qorinchasidan
katta va o‘ng qorinchasidan kichik qon
aylanish doirasiga yurak bo‘shliqlarida
qolib ketgan qonlarni quvib berishga
sabab bo‘ladi. Yuqorida qayd etilgan
tashqi yurak massaji o‘z-o‘zidan yor-
dam bera olmaydi, agarda qilinayotgan muolajalar sun’iy nafas
muolajalari bilan birgalikda olib borilmasa, befoyda hisoblanadi.

27-rasm.

Yurak massajini bajarishdan oldin,
bemorni istalgan tomonidan ko‘krak
to‘sh suyagining 5-qovurg‘a birikadi-
gan joyidan kaftlarini bir-biriga qo‘yib,
bosim orqali massaj bajariladi. Bosim
vaqtidagi ko‘krak qafasi egilishi 4–5
sm ni tashkil qilishi kerak, ammo bo-
sim ta’siri 0,5 s, bosimlar oralig‘idagi
vaqt esa 0,5–1 s ni tashkil qiladi (28-
rasm).
Qilinayotgan muolajalarning to‘g‘ri
bajarilayotganligi uyqu arteriyasida to‘l-
qinsimon pulsning paydo bo‘lishi bilan ifodalanadi.

28-rasm.

Tiriltirishni bir kishi bajarayotgan vaqtda 2 ta nafasdan so‘ng 15
marotabagacha bosim muolajalarini qilishi kerak. Agar tiriltirish
muolajalarini ikki kishi bajarayotgan bo‘lsa, o‘pka ventilatsiyasi va massaj
muolajalarining bir-biriga nisbati 1:5, traxeya intubatsiyasidan keyin esa
2:15 ko‘rinishida bajarilishi kerak.
Uyqu arteriyasida aniq tomir urishi tiklangandan so‘ng yurak massaji
to‘xtatilib, nafas olish to‘liq tiklanguncha sun’iy nafas oldirish davom
ettirilishi shart.
210

---

Tiriltirish muolajalarini noto‘g‘ri bajarish natijasida kelib chiqadigan

asoratlar: traxeya intubatsiya muolajalari uzoq cho‘zilishi natijasida yurak
to‘xtashi va nafasning butkul to‘xtashiga olib keladi. Bunday asoratlarning
eng xavflisi ko‘p hollarda o‘pkani apparat orqali nafas oldirishda sodir
bo‘ladi, ya’ni kuchli bosim ostida yuborilgan havo o‘pka to‘qimalarini yir-
tib yuboradi. Bunday hollarda zudlik bilan torokotsentez va plevra
bo‘shlig‘ini drenajlash muolajalari bemor hayotini saqlab qolishga yordam
beradi.
Yuksak saviya bilan qilinmagan yurakning bilvosita massaji natijasida
qovurg‘alar sinib ketishi holatlari sodir bo‘ladi. Bunday xatolar
vaqtida, agarda bosim nuqtasi chapga siljisa, o‘pkaning teshilishi, agarda
pastga siljisa, jigar kapsulasining yirtilishi va jigar ezilishi, yuqoriga
ko‘tarilganda esa to‘sh suyagining asosi sinib ketishi mumkin.
Tiriltirish muolajalarini muddatidan oldin to‘xtatishga olib keladigan
omillar: favqulodda o‘lim sodir bo‘lsa, uzoq vaqt moboynida yurak va
o‘pka faoliyatlarining tiklanmasligi, qilinayotgan muolajalarning
samarasizligi, a’zolar ish faoliyatining butkul tiklanmasligi va boshqalar.
Reanimatsion muolajalarning foydali yakunlanganligi, ko‘z
qorachiqlari reflekslarining to‘liq tiklanganligi, nafas olish va yurak
urishining tiklanib, teri rangining qizarganligi va hushning paydo
bo‘lishidek belgilar asosida tasdiqlanadi. Aksincha, yuqorida qayd etilgan
belgilarning tiklanmasligi qilingan muolajalarning samarasizligidan
dalolat beradi. Yuqoridagi ko‘rsatkichlar paydo bo‘lmagan bunday holatlar
reanimatsion muolajalarning to‘xtatilishiga ko‘rsatma bo‘la oladi.
211

---