O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I ya birinchi tibbiy yordam toshkent

Qon ketishining asoratlari va oqibatlari 
Qon ketishi to‘xtatilmasa, bemorni gipoksiya (to‘qimalarda kislorod
taqchilligi), qon aylanish doirasida qon hajmining yetishmasligi va
gemmoragik shok yuz berishi sababli o‘limga olib kelishi mumkin.
O‘ta nozik a’zolarga, masalan, bosh miyaga kam miqdorda qon
quyilganda, ular faoliyatining to‘xtashi va o‘lim yuz berishi mumkin.
53

---

Bosh miyaning asosiy sohasida to‘rtinchi qorincha joylashgan, unda inson

hayot faoliyatini boshqaruvchi markazlar joylashgan. Shuning uchun bu
sohaga qon quyilganda hayot uchun xavfli bo‘lgan holatlar yuz beradi.
Yurak pardasi (perikard) ichiga diastola vaqtida yig‘ilayotgan qon
yurak parda ichida katta manfiy bosim paydo qilib, yurak bo‘lmachalari
kengayishiga yo‘l qo‘ymaydi va yurak tamponadasi tufayli o‘lim holati
ro‘y beradi.
Ba’zi katta qon tomirlar jarohatida (bo‘yin katta venalari) havo
emboliyasi holati yuzaga keladi.
Qon ketishi davrida organizmning tashqi va
ichki o‘zgarishlarga moslashishi 
Qon ketishi vaqtida inson organizmi sodir bo‘layotgan xavfli
o‘zgarishlarni bartaraf etish maqsadida bor ichki imkoniyatlarini ishga
soladi. Bunday hollarda qon ketishiga o‘ta sezgir a’zo va to‘qimalarni
saqlab qolish maqsadida boshqa a’zolar hisobiga ham ish tutishga majbur
bo‘ladi.
Asosan bunday moslashish harakatlari surunkali qon ketish hollarida
yengil kechadi, ammo o‘ta xavfli o‘tkir qon ketishi vaqtida esa bunday
moslashishga ulgurmasligi ham mumkin. Natijada a’zo va to‘qimalarda
sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar sababli o‘lim holatlari yuz berishi mumkin.
Qon ketish davrida organizmning moslashish o‘rnini qoplash
(kompensator) mexanizmlari asosan quyidagilardan iborat:
1) qon ketayotgan tomirning ichki qavatida tromblar hosil bo‘lishi;
2) yurak va nafas olish faoliyatining to‘qimalarda kislorod
yetishmovchiligini bartaraf qilish maqsadida tezlashishi;
3) butun tanada harakatlanayotgan qon hajmining, depo a’zolardagi
qon va to‘qimalar oralig‘idagi suyuqliklarning qon tomiriga jalb etilishi
evaziga ortishi;
4) yurak va bosh miya faoliyatlarini ushlab turish maqsadida tananing
pastki va qorin bo‘shlig‘i a’zolari tomirlarining qisqarishi evaziga
tananing qon bilan ta’minlanishining markazlashishi;
5) turli neyro-endokrin va gumoral omillarning arterial qon bosimini
bir maromda tutib turish maqsadida qo‘zg‘alishi, bosh miya faoliyatining
kislorodsiz (anaerob) sharoitlarga chidamliligini oshirish maqsadida
simpatiko-adrenal va glyukokortikoid tizimlarning yordamga chaqirilishi;
6) qon hujayralari ishlab chiqarilishi (gemopoez) va qon ivishining
tezlashishi.
54

---

QON KETISHINI TO‘XTATISH CHORALARI

Qadim zamonlarda ham insonlar tan jarohatlari olganlarida qon
ketishining oldini olish maqsadida jarohat yuzasini bosib yoki qattiq
bog‘lab qo‘yganliklari haqida ma’lumotlar bor.
Qadimgi Misr hakimlarining qon ketayotgan jarohat yuzasiga
qizdirilgan temir bosishganliklari haqida ma’lumot bergan qo‘lyozmalar
hozirgi vaqtlargacha saqlanib qolgan. O‘rta asrlarda qon ketishini
to‘xtatish maqsadida jarohat yuzasiga qaynoq yog‘ tomchilari tomizilgan.
XIX asr o‘rtalarida esa Pakelen asbobi orqali jarohatni kuydirish usuli
bilan qon ketishini to‘xtatishga urinishgan.
Ayni vaqtda bu usullar diatermokoagulyatsiya asbobi – elektr pichog‘i
orqali bajariladi.
Miloddan avvalgi III asrdayoq ko‘hna Aleksandriyada bog‘lam usul-
lari qo‘llana boshlangan. Qon ketayotgan jarohat yuzasi tomirini tikish
usullarini Sels va Galen qo‘llaganlar Ammo bu usullar unutilib, faqatgina
XVI asrda Ambruaz Pare qon ketayotgan tomirlarni, asosan arteriyalarni
tikishni tiklagan.
Shu bilan birgalikda, A. Pare jarohatlar vaqtida a’zolar ampu-
tatsiyasini taklif qilgan. Amputatsiyalar vaqtida og‘riqlarni kamaytirish va
qon ketishining oldini olish maqsadida bog‘lam (jgut)larni tavsiya qilgan.
1616 yilda U. Garvey arterial va venoz qon tomirlaridan qon ketishini
to‘xtatishda bog‘lam (jgut)larni har xil holda qo‘yishni taklif qilgan. 1628
yilda esa odam qon aylanish doirasiga oid o‘z ilmiy maqolasini e’lon
qilgan. Shundan keyingina bog‘lam (jgut)larni keng miqyosda qo‘llay
boshlashgan. Asosan bu bog‘lamlar 1673 yilda F. Esmarx yumshoq rezina
bog‘lam (jgut)ni taklif etganidan keyin keng tarqalgan.
XVIII asrda J. Xanter qon ketayotgan tomirlarni jarohat sohasidan
emas, balki boshqa tomir yo‘nalishidagi qismidan tikishni taklif etgan.
Tomirlarni tikishni osonlashtirish maqsadida J. Pean tomirlar uchun
qisqich asbobini yaratgan. So‘nggi o‘n yilliklarda tomirdan ketayotgan
qonni to‘xtatishning yangi usullari sifatida quruq sovuq va lazer nurlari
qo‘llanilayapti.
Qon ketishini to‘xtatish usullarini vaqtincha va butkul to‘xtatishga
ajratish mumkin. Qon ketishini vaqtinchalik to‘xtatish usullarini ko‘p
hollarda tibbiyotga daxldor bo‘lmagan insonlar bajaradi. Shu tufayli
bunday usullarni barcha bilishi shart. Qon ketishini vaqtincha to‘xtatish
usullari kutilmaganda sodir bo‘ladigan holatlarda qo‘l keladi. Ayrim
hollarda qonni to‘xtatishga urinish, qon tomirida tromb hosil bo‘lishi
55

---

sababli, qon ketishining butkul to‘xtashiga olib kelishi mumkin. Qon

ketishini to‘xtatish usullari bir nechta, ammo bu usullarni qo‘llash
jarohatlangan tomirning qay ahvoldaligi va jarohat o‘rniga ham bog‘liqdir.
Ayrim hollarda qon ketishini to‘xtatish usullarining bir nechtasini qo‘llash
mumkin.
Yuza vena va kichik arteriyalardan qon ketishini bosib turuvchi
bog‘lamlar yordamida to‘xtatish mumkin. Jarohat yuzasiga sterillangan
yumaloq shar ko‘rinishidagi paxta qo‘yilib, bir necha qavat doka bilan
yaxshilab bog‘lanadi. Bunday hollarda bosib bog‘langan tomirlarning
o‘tkazuvchanligi yo‘qolib, tromb hosil qiladi. Bundan tashqari, bu usul
boshqa, ya’ni oyoq va qo‘llarni ko‘tarib qo‘yish usullari bilan birgalikda
ham bajarilishi mumkin.
Agar qon ketayotgan jarohat oyoqlar uchida joylashgan bo‘lsa,
bunday hollarda oyoqni bo‘g‘imidan maksimal bukib qo‘yish usulidan
foydalanish mumkin. Bukilayotgan bo‘g‘im oralig‘iga yostiqcha qo‘yilib,
bo‘g‘im bukib bog‘lanadi. Agar qon ketishi barmoqlar, panja sohalarida,
bilak bo‘g‘imida, oyoqdagi barmoqlar va panjalarda bo‘lsa, tizza
bo‘g‘imidan, son sohasida bo‘lsa, tizza va tos-son bo‘g‘imlari birgalikda
bukib bog‘lanadi.
Agar qon ketishi arterial qon tomiridan kuzatilganda, jarohatdan
yuqori sohadan bosib to‘xtatiladi va keyingi muolajalar sharoitga qarab
bajariladi (3-rasm).

56

---

Chakka yumshoq to‘qimalari jarohati tufayli qon ketishida, qon

ketishini to‘xtatish arteriyani suyakka bosish harakatlari bilan amalga
oshiriladi. Bunday hollarda arteriyani topish uncha qiyin ish emas.
Quloqning tashqi kirish sohasi yuqorisidan bitta barmoq bilan bosish
orqali ham maqsadga erishish mumkin. Yuz sohasida esa arteriyaning
pastki jag‘ning gorizontal chiziq bilan kesib o‘tgan joyidan bosib, qon
oqishini to‘xtatish mumkin.
Umumiy uyqu arteriyasidan qon ketishi
vaqtida, arteriya VI bo‘yin umurtqasining
ko‘ndalang o‘simtalariga bosiladi. Bunday
muolajalar asosan bosh barmoqni bo‘yinning
orqa qismiga, qolgan barmoqlarni esa oldingi
qismiga qo‘yib amalga oshiriladi yoki buning
aksi ham bo‘lishi mumkin (4-rasm).
O‘mrovosti arteriyasini birinchi qovur-
g‘aga bosish bilan ham qon ketishi to‘xta-
tiladi. Bunday muolajalar III–IV barmoqlar
bilan to‘sh-o‘mrov so‘rg‘ichsimon muskul-
ning orqa-tashqi qirg‘og‘ini I qovurg‘aga
bosish yo‘li bilan bajariladi.
Qo‘ltiqosti arteriyasini yelka suyagi
boshcha qismiga bosish bilan qon ketishining
oldi olinadi. Bemor qo‘li tashqariga ochilgan
holda yotqizilib, bosh barmoq qo‘ltiqosti
yuqori qismiga bosilib, qolgan barmoqlar esa
yelkaning tashqi tomonidan o‘rab turadi.
4-rasm.
Yelka arteriyasini yelka suyagiga, ya’ni
ikki boshli mushakning bosh qismi birikkan
joyga, bilak va tirsak arteriyalarini esa
suyaklarga bosish yo‘li bilan qon ketishining
oldi olinadi (5-rasm).
Son arteriyasidan qon
ketganda qonni to‘xtatish
uchun chov boylami uchi-
dan ichkarigi qismi bosh
barmoqlar bilan bosiladi
(6-rasm). Bunday hollar-
da, boshqa nuqtalardan
bunday urinishlar, son
arteriyasining chuqur va
qalin mushaklar ostida
yotganligi sababli, samara
bermaydi.
5-rasm.
6-rasm.
57

---

Tizzaosti arteriyasidan qon ketishini to‘xtatish son suyagi pastki qismi

orqasidan oldinga bosish bilan amalga oshiriladi, bunda tizza bo‘g‘imining
bir oz bukilgan holda bo‘lishi muolaja samaradorligini oshiradi. Zarur
bo‘lganda, tashqi yonbosh arteriya va qorin aortasini ham bosish mumkin.
Bunday hollarda bemorni orqasiga yotqizib, son-chanoq bo‘g‘imidan bir
oz bukib, qorin mushaklarini erkin holga keltirish zarur. Shundan ke-
yingina kaft musht holiga keltirilib, qorin aortasi umurtqaga, tashqi yon-
bosh arteriyasi esa suyaklarga bosiladi.
Venalardan qon ketgan vaqtda, arteriyalardan qon ketishidan farqli,
qon to‘xtatish jarohatning pastki (distal) qismining yumshoq to‘qimalariga
bosish orqali ham amalga oshiriladi.
Qon ketishida har xil bog‘lovchi (jgut) matolar yordamida qon
to‘xtatish eng qulay usullardan biri bo‘lib, o‘ziga xos kamchiliklarga ham
ega. Bog‘lovchi matolar yordamida qon to‘xtatish usullari asosan arteriya
qon ketishlarida, jarohatdan yuqori sohalarga qo‘yish orqali amalga
oshiriladi. Ularni asosan qon to‘xtatishning boshqa choralari bo‘lmagan
hollarda, 1–1,5 soatgacha qo‘yish mumkin. Aks holda, to‘qimalarda qon
aylanishining keskin buzilishi sababli, to‘qimalar nekrozi (o‘limi) va
gangrenasiga, bu esa a’zolarning ma’lum qismini amputatsiya qilishga
olib keladi. Ba’zida qattiq siqib bog‘langan sohalarning yumshoq
to‘qimalari oralig‘ida gematoma, nekroz va nerv tolalarining jarohatlanish
hollari kuzatiladi. Nerv to‘qimalarining jarohatlanishi parezlar, gohida esa
a’zolar falajiga sabab bo‘ladi.
Keng tarqalgan bog‘lovchi matolar rezinalardan tayyorlanadi. Rezina
naydan iborat Esmarx bog‘lamining bir qismida ilgak, ikkinchi qismida
esa halqa bo‘lib, bu maxsus moslama bog‘lovchi matoni biriktirishni qulay
va oson qiladi. Boshqa bog‘lovchi vosita sifatida kengligi 2 sm 
kamarsimon rezina ishlatish mumkin. Uning bir qismida tugma, ikkinchi
qismida esa teshiklar shaklidagi moslama bo‘lib, mahkamlash uchun juda
qulaydir. Jarohatlangan a’zoning pastki qismini qon to‘xtatuvchi bog‘lam
qo‘yishdan oldin yuqoriga ko‘tarib, vena qoni chiqarib yuboriladi.
Bog‘lovchi matolar vaziyat talabiga qarab har xil bo‘lishi mumkin.
Masalan, bog‘lovchi qayishqoq bo‘lmagan mato (belbog‘, kamar)
oddiy ip yoki ro‘molchalardan iborat bo‘lsa, qon to‘xtatuvchi bog‘lam
qo‘yilayotganda uncha qattiq tortmasdan, uning tagiga biror bir mato
o‘rab, so‘ngra 10–15 sm uzunlikdagi sterjen (cho‘p, ruchka, qalam va h.
k.) yordamida burash kerak. Bunday hollarda sterjenni burash bilan
bog‘lamni keragicha tortish mumkin (7-rasm).
Bog‘lam qo‘yilgandan so‘ng qo‘yilgan vaqti yorliqqa yozib ko‘r-
satiladi. Bog‘lam qo‘yish muddati yozda 1,5 soat, qishda esa bir soatdan
oshmasligi kerak. Agar jarohatlangan odamni shu muddat ichida
shifoxonaga yetkazib borishning iloji bo‘lmasa, bog‘lam yechilib, 10–15
minut davomida qon ketayotgan tomir barmoq bilan bosib turiladi, keyin
58

---

bog‘lam yuqorida ko‘rsatilgan

talab bo‘yicha qaytadan boshqa
joyga qo‘yiladi. Faqat
davomiyligi birinchi marta
qo‘yilgandagi vaqtning teng
yarmiga qisqaradi.