O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a

3. Moliya huquqining tizimi va uning huquqni muhofaza qiluvchi 
organlar xodimlari uchun ahamiyati 
Moliya huquqining tizimi. 
Har qanday huquq sohasining mustaqil-
ligini anglatuvchi xususiyatlardan biri – bu uning ma’lum bir tizimga ega 
bo‘lishidir. Moliya huquqi boshqa huquq sohalari singari o‘z tizimiga ega. 
Moliya huquqi tizimi – moliya huquqi normalari yig‘indisidan iborat. 
Moliyaviy-huquqiy normalar o‘ziga xosligi va moliyaviy munosabatlarni 
tartibga solishda o‘zaro yaqinligiga qarab, tartibli ravishda guruhlarga, 
institutlarga, bo‘limlarga ajratiladi. 
Moliya huquqi ko‘pgina turdosh moliyaviy munosabatlarni tartibga 
soluvchi moliyaviy-huquqiy institutlarni birlashtiradi. Bu institutlarning 
har biri yagona sohaviy tartibga solish predmetiga ega. 
Moliyaviy-huquqiy institutlar moliya huquqi sohasidan tartibga solish 
predmetining hajmiga qarab ajralib turadi. Moliyaviy-huquqiy institut 
moliyaviy munosabatlarning ma’lum bir qismini, masalan, soliq huquqi 
instituti – jismoniy va yuridik shaxslarning (soliq to‘lovchilarning) 
budjetga to‘laydigan soliq va boshqa majburiy to‘lovlari bo‘yicha 
bo‘ladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. 
Demak, moliyaviy-huquqiy institutlar mazmuni jihatidan tor va 
o‘zaro yaqin bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi moliyaviy-
huquqiy normalar yig‘indisidan iborat. 
Bir necha moliyaviy-huquqiy institutlar birlashib, bo‘limlarni tashkil 
etadi. 
Moliya huquqi tizimi 
– bu ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi 
moliyaviy-huquqiy normalarning institutlarga, bo‘limlarga birlashishi, 
ularning o‘zaro aloqasidir.
Moliya huquqi tizimi umumiy va maxsus qismlardan iborat. 
Umumiy qismda 
– moliya huquqining asosiy tamoyillari, davlat 
moliyaviy faoliyatining shakl va usullari, moliyaviy faoliyatni amalga 

---

14
oshiruvchi davlat organlari tizimi va ushbu sohada ularning vakolatlarini 
belgilash, moliyaviy-huquqiy munosabatlar boshqa subyektlarining 
huquqiy maqomi va ularning o‘ziga xos xususiyatlari, moliyaviy kontrol 
shakl va usullarini mustahkamlovchi huquq normalari ko‘rsatib o‘tilgan. 
Bular davlat moliyaviy faoliyatining barcha jabhalarida harakatda bo‘lib, 
umumiy ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Moliya huquqining 
maxsus qismi 
quyidagi bo‘lim va institutlardan 
iborat: budjet huquqi; budjetdan tashqari ijtimoiy jamg‘armalar; davlat 
korxonalari moliyasi; davlat va ma’muriy-hududiy tuzilmalarning 
daromadlari; davlat krediti; mulkiy va shaxsiy sug‘urta; davlat va 
ma’muriy-hududiy tuzilmalarning xarajatlari; bank krediti; pul muomilasi 
va hisob-kitoblar; valutani tartibga solish. 
Yuqorida ko‘rsatilgan moliyaviy-huquqiy institutlar va bo‘limlarning 
ba’zi birlari to‘liq moliya huquqi normalari bilan tartibga solinsa, ba’zi 
birlari moliya huquqidan tashqari boshqa huquq sohalari bilan ham 
tartibga solinadi. 
Moliya bo‘limlarini alohida-alohida olib ko‘radigan bo‘lsak, ular 
tartibga solinuvchi munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlariga qarab 
bo‘linmalarga, institutlarga bo‘linadi. Masalan, davlat daromadlari 
bo‘limi. Bu bo‘lim soliqlar; budjetga to‘lanadigan boshqa majburiy 
to‘lovlar; soliqsiz to‘lovlar va boshqa shu kabi moliyaviy-huquqiy 
institutlarni o‘z ichiga oladi. 
Moliya huquqi tizimidan