O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
moliyaviy-huquqiy qobiliyatni
qonunda nazarda tutilgan moliyaviy huquq va majburiyatlarga ega bo‘lish qobiliyatini egallasalar, moliyaviy-huquqiy munosabatlar subyektlari bo‘ladilar. Lekin moliya huquqi subyektlari aniq moliyaviy-huquqiy munosabatlarda qatnashib, mazkur huquqiy munosabatlarning qatnash- 40 chisi bo‘lishi uchun buning o‘zi yetarli emas. Buning uchun yana bir shart mavjud bo‘lishi, ya’ni moliya huquqi subyektlarining moliyaviy yuridik salohiyati moliyaviy huquq va majburiyatlarni mustaqil ravishda olish va amalga oshirish hamda noqonuniy harakatlar uchun javobgar bo‘lish qobiliyati talab qilinadi. Shunday qilib, moliya huquqi subyekti aniq moliyaviy-huquqiy munosabatlar qatnashchisi bo‘lishi uchun u moliyaviy-huquqiy subyektlikka ega bo‘lishi, ya’ni yuridik salohiyatga ega bo‘lishi kerak. Amaliyotda ko‘pincha moliyaviy-huquqiy layoqat va yuridik salohiyatini aniq ajratish imkoniyati yo‘q, chunki ko‘p hollarda ular yagona moliyaviy- huquqiy maqom elementlari hisoblanadi. Masalan, bu davlat moliyaviy faoliyatini amalga oshiruvchi organlarga tegishli bo‘lib, ular uchun huquqiy layoqat va yuridik salohiyat bir vaqtda, ya’ni ularning vakolati paydo bo‘lganidan boshlab to yuridik mustahkamlanguniga qadar mavjud bo‘ladi. Vakolatda ularning moliyaviy-huquqiy qobiliyati ifodalanadi. Ayni vaqtda unda ushbu organlarning moliyaviy-huquqiy munosabatlarda ishtirok etish bo‘yicha vakolatlari ham, ya’ni ularning yuridik salohiyati belgilanadi. Ayrim hollarda huquqiy layoqat bilan yuridik salohiyat o‘rtasida juda aniq chegarani kuzatish ham mumkin, bu, xususan, ko‘pincha moliya huquqi subyektlari va moliyaviy-huquqiy munosabatlar qatnashchilari sifatidagi jismoniy shaxslarning moliyaviy-huquqiy maqomi uchun xos bo‘lgan xususiyatdir. Agar ularning moliyaviy-huquqiy qobiliyati tug‘ilgan vaqtdan boshlab yuzaga kelsa, yuridik salohiyati muayyan yoshga yetganida vujudga keladi. Moliya huquqida an’anaviy ravishda moliya huquqi subyektlarining uchta asosiy guruhi ajratiladi: a) ijtimoiy-hududiy tuzilmalar; b) jamoa subyektlari; d) individual subyektlar. Moliya huquqi subyektlari sifatidagi ijtimoiy-hududiy tuzilmalarga butun O‘zbekiston Respublikasi va uning ma’muriy-hududiy birliklari – Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar, shaharlar kiradi. Ushbu o‘rinda ular moliyaviy-huquqiy qobiliyat egalari hisoblanadi. Ammo aniq moliyaviy-huquqiy munosabatlarda ular bevosita ishtirok etmaydi. Moliya huquqi boshqa subyektlaridan, xususan, ushbu ikkala yuridik sifatlarni o‘zida uyg‘unlashtirgan fuqarolardan farqli ravishda, moliyaviy yuridik salohiyat ularning qonunchilik va ijroiya hokimiyatini 41 namoyon etuvchi organlari ulushiga to‘g‘ri keladi. Umuman davlat va ko‘rsatilgan ma’muriy-hududiy birliklar moliya huquqi subyektlari sifatida ko‘proq O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi va «Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida»gi qonunlarda mustahkamlangan budjet huquqiy munosabatlari sohasidagi vakolatlarini amalga oshirishda namoyon bo‘ladi. Shu tariqa aynan shu subyektlarga davlat va mahalliy budjet uchun huquq mustahkamlab berilgan (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 100, 122-moddalari), shu munosabat bilan ular u yoki bu ijtimoiy-hududiy tuzilmani iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish uchun tegishli budjet daromadlarini olish, taqsimlash va ulardan foydalanish bo‘yicha vakolatlarning butun bir majmuiga egadir. Ko‘rib chiqilayotgan ijtimoiy-hududiy tuzilmalar bir qancha boshqa huquqiy munosabatlarda ham moliya huquqi subyektlari bo‘ladi. Masalan, davlat maqsadli jamg‘armalari (Respublika yo‘l jamg‘armasi, Aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi jamg‘arma va boshq.) hamda valuta jamg‘armalari kabilarni shakllantirish va ulardan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarda. Ayrim huquqiy munosabatlarda moliya huquqi subyekti bo‘lib faqat davlatning o‘zi qatnashishi mumkin, bu ko‘pincha O‘zbekiston Respub- likasining moliyaviy faoliyat sohasida o‘zining mustaqil huquqlarini amalga oshirishida yuz beradi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi o‘zining mustaqil moliya va pul-kredit tizimiga (O‘zbekiston Respub- likasi Konstitutsiyasining 122-moddasi), soliqlarni belgilash, davlat budjetini qabul qilish (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78- moddasi, 8–9-bandlar) huquqiga ega. O‘zbekiston Respublikasi umuman bojxona va valuta ishlarini qonun yo‘li bilan tartibga solish, yagona soliq va bank tizimlarini belgilash bo‘yicha o‘z vakolatlariga nisbatan ham moliya huquqi subyekti deb tan olinishi kerak (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 123–124-moddalari, 78-modda 7-bandi). Davlat davlat krediti sohasida ham moliya huquqi subyekti sifatida qatnashadi. Bu O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 743- moddasi mazmuni bilan belgilanadi, u davlat qarzi shartnomasi bo‘yicha qarzdor sifatida – davlat, qarz beruvchi sifatida esa, fuqaro yoki yuridik shaxs qatnashishini belgilaydi. Davlat qarzi shartnomasi bo‘yicha javob- garlik davlat zimmasidadir. U o‘zining fuqarolik-huquqiy majburiyatlari bo‘yicha o‘z tasarrufidagi mablag‘lari bilan javob beradi. 42 Garchi davlat qarzlari ixtiyoriy bo‘lsa-da, misol uchun, Respublika ichki obligatsiyalarini chiqarish to‘g‘risidagi qaror Respublika Vazirlar Mahkamasi nomidan qabul qilinadi, unda obligatsiyalar emitenti, ularni chiqarish shartlari va joylashtirish tartibi bir tomonlama davlat-hokimiyat tartibida belgilanadi (Qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi to‘g‘risidagi qonun, 1993-yil, 2-sentabr, 5-modda). Shunday qilib, davlat qarzi bo‘yicha munosabatlarda moliya huquqi subyekti sifatida ishtirok etadi- gan davlatsiz fuqarolik huquqining tegishli normasi amalga oshirilishi mumkin emas. Davlat moliyaviy faoliyati sohasida tegishli vakolatlarga ega bo‘lgan ma’muriy-hududiy birliklarning o‘zi (Qoraqapog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahri) ham moliya huquqi subyektlari bo‘lishi mumkin. Xususan, Soliq kodeksining 7-moddasi Qoraqapog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar davlat hokimiyati organlarining o‘z hududida mahalliy soliq va yig‘imlarning ayrim turlarini kiritish, shuningdek, ularning O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan chegara miqdorlaridan kelib chiqqan holda, ushbu soliqlar bo‘yicha aniq stavkalarni nazarda tutish huquqini mustahkamlab beradi. Moliya huquqi subyektlari sifatidagi ijtimoiy-hududiy tuzilmalar qatoriga fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish hududiy birliklari – qishloqlar, ovullar, aholi punktlari va mahallalar ham kiradi. Moliya huquqi subyektlari sifatida ular, masalan, ikki yoshgacha farzandlari bo‘lib, ishlamaydigan onalarga ushbu maqsadlar uchun ajratilgan davlat budjeti mablag‘lari hisobidan belgilangan tartibda to‘lovlar belgilash va to‘lash bo‘yicha vakolatlarini amalga oshirish vaqtida qatnashadilar. Moliya huquqining Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|