O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a a. V. Narbekov dinshunoslik asoslari toshkent

Diniy tizim deb g‘ayritabiiy kuchga ega, tabiat va jamiyatdagi 
hodisalar rivojlanishini belgilaydigan, ishlab chiqarish sohalariga homiylik 
qiladigan va ijtimoiy hayotdagi mavqei bilan o‘zaro farq qiladigan qudratli 
xudolarning mavjudligiga ishonishga aytiladi. 
Qudratli xudolarga sig‘inish diniy tizimning asosini tashkil etsa-da, u 
bir qadar kengroq tarkibiy tizimga ega. Bu borada, birinchi navbatda, 
ibtidoiy din shakllarining unga ta’sirini hisobga olish talab qilinadi, chunki 
yangilik o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi, balki ijtimoiy taraqqiyotni aks 
ettiruvchi zanjirning bir halqasi hisoblanadi. Bunda ijtimoiy ong darajasini 
ham hisobga olish zarur. Oddiy xalq vujudga kelayotgan yangi diniy 
tizimga o‘zining kundalik tasavvurlari, hayot normalari, urf-odatlari va 
an’analarini ham olib kiradi. Bu munosabatlar diniy tizimda o‘tmish 
qoldiqlarining saqlanishini ta’minlash bilan birga, jamiyatda mustahkamla-
nib qolishiga ko‘maklashadi.
Diniy tizimdagi o‘tmish qoldiqlariga turli xil xurofiy qarashlar, 
sehrgarlik usullaridan foydalanish, belgilarga ishonish va shu kabilarni 
misol qilib keltirishimiz mumkin. Lekin ularga o‘tmish qoldiqlari deb 
e’tiborsizlik bilan munosabatda bo‘lish noto‘g‘ri. O‘tmishdan saqlanib 
qolgan ta’sirlar mazmunan keskin o‘zgarib, yangilikning muhim qismiga 
aylanishi mumkin. Masalan, ibtidoiy jamiyatdagi ruhlarga sig‘inish diniy 
tizimlarda ruhning ko‘chishi (buddaviylikda) va abadiyligi (xristianlik va 
islom dinlarida) to‘g‘risidagi aqidalarga asos bo‘ldi. Demak, o‘tmishning 
ta’siri nafaqat xurofiy qarashlar misolida yangilikda saqlanib qoladi, balki 
uning muhim tarkibiy qismiga aylanishi mumkin. 
Diniy tizimning shakllanishida diniy kompleks katta ahamiyatga ega 
bo‘lsa ham, eski diniy qarashlardan sifat jihatdan farq qiladi. Uning muhim 
farqlaridan biri shundaki, diniy kompleks asosiy va asosiy bo‘lmagan 
qismlarga bo‘linmaydi. Ibtidoiy jamiyat qabilasida diniy kompleksning bir 
turi boshqalariga nisbatan ko‘proq qo‘llanilsa ham, uning boshqa turlari bu 
yerda ahamiyatini yo‘qotgan, degan xulosaga kelish xatodir. Chunki diniy 
kompleksning alohida bir turining qabiladagi ustuvorligi nisbiy bo‘lib, u o‘z 
38

---

o‘rnini osonlik bilan boshqasiga bo‘shatib berishi mumkin. Diniy tizimda 
xudolar jamiyatdagi mavqei jihatidan guruhlarga bo‘linadi. Har bir 
guruhning aniq belgilangan vazifalari mavjud. Qudratli xudolar diniy 
tizimning eng yuqori bo‘g‘inini tashkil etadi va ularga boshqa qismlar 
bo‘ysundiriladi. G‘ayritabiiy kuchlar o‘rtasidagi munosabatlar sinfiy jamiyat-
dagi kabi quyidan yuqoriga bo‘ysunish tamoyili asosida tashkil etiladi.
Diniy tizimning muhim xususiyatlaridan yana biri diniy tashkilotning 
mavjudligidir. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi ta’sirida aholi 
punktlari yiriklashib borgan, ma’muriy, hunarmandchilik va savdo-sotiq 
markazlari hisoblanuvchi shaharlarning paydo bo‘lishi, diniy ta’limot, 
marosim va urf-odatlarning tobora murakkablashuvi kabilar ta’sirida diniy 
tashkilotlar – ibodatxonalar vujudga kelgan. Ibodatxonalar dinga aloqador 
vazifalarni amalga oshirish bilan birga iqtisodiy, siyosiy va madaniy 
markaz sifatida ham faoliyat yuritgan. 
Diniy tizimlarda davlat boshlig‘ining mavqei yuqori bo‘lib, uning 
shaxsi ilohiylashtirilib, xudo darajasiga ko‘tarilgan. Ta’kidlash joizki, 
hukmdorning shaxsini ilohiylashtirish amaliyoti barcha xalqlarda 
qo‘llanilmagan. Bu faoliyat ko‘proq siyosiy ahamiyatga ega bo‘lgan. 
Davlat tuzumini mustahkamlash yoki barqarorligini ta’minlash maqsadida 
aholining ongiga mavjud siyosiy tartib xudoning irodasi bilan vujudga 
keltirilgan, hukmdor esa xudoning nazari tushgan shaxs, ya’ni yerdagi 
vakili degan g‘oyalar singdirilgan. 
Xulosa sifatida aytish mumkinki, diniy tizim diniy kompleksning 
mantiqiy davomi, ijtimoiy taraqqiyotning obyektiv hosilasi sifatida paydo 
bo‘lgan. Qudratli xudolarga e’tiqod qilish yangi ijtimoiy-siyosiy 
tuzumning mafkurasi vazifasini bajarish bilan birga madaniyatning 
rivojlanishiga ham xizmat qilgan. 
Insoniyat tarixida ilk diniy tizimlar vujudga kelgan qadimgi 
markazlardan biri Mesopotamiya (Ikki daryo oralig‘i)dir. U yerda diniy 
tizim miloddan avvalgi IV va III ming yilliklar chegarasida paydo bo‘lgan. 
Mesopotamiyada diniy tizimning paydo bo‘lishi va rivojlanishini 
o‘rganishda ijtimoiy-siyosiy shart-sharoitlarni hisobga olish talab etiladi. 
Mintaqada Qadimgi Sharqning boshqa markazlaridan farqli o‘laroq, ayrim 
istilochi hukmdorlar (Sargon, Xammurapi) siyosiy rejimlarini hisobga 
olmaganda, kuchli, barqaror, markazlashgan davlat tashkil topmagan. 
Mintaqadagi shahar-davlatlar o‘rtasida siyosiy hukmronlik uchun o‘zaro 
urushlar to‘xtovsiz davom etgan. Shuning uchun Mesopotamiyadagi 
siyosiy vaziyatning o‘ziga xosligi shahar-davlatlar hukmdorlarining 
mavqeiga ta’sir etgan. Bu yerda davlat boshliqlarining shaxsi ulug‘lanib, 
39

---

xudolar darajasiga ko‘tarilmagan, ularga «xudoning farzandi», «yerdagi 
xudo» degan unvonlar berilmagan. Mahalliy hukmdorlar bosh ruhoniy va 
xudo bilan bevosita aloqada bo‘luvchi vakil, diniy marosimlarga rahbarlik 
qiluvchi va xalqning iltijolarini xudoga yetkazuvchi vositachi hisoblangan.
Mesopotamiyada davlat boshliqlarini sakrallashtirish (lotincha sacer – 
muqaddas degan ma’noni anglatadi)ning o‘ziga xosligi, mintaqada 
markazlashgan davlatning tashkil topmaganligi, xudolar o‘rtasidagi o‘zaro 
munosabatlarga ham ta’sir etgan. Xudolar o‘zaro siyosiy hukmronlik 
uchun keskin kurash va raqobat girdobiga tortilmagan. Shu sababli bo‘lsa 
kerak, turli xudolarga sig‘inuvchi aholi tinch-totuvlikda yashagan, haqiqiy 
va soxta e’tiqod tarafdorlari o‘rtasida dushmanlik munosabatlari va 
to‘qnashuvlar vujudga kelmagan. 
Mesopotamiya diniy tizimi ko‘pxudolikka asoslangan. Mintaqadagi 
xudolarni, ijtimoiy hayotdagi ahamiyatiga ko‘ra, mahalliy va umumdavlat 
xudolariga bo‘lish mumkin. 
Mahalliy xudolarga har bir shahar, qishloq va mahallaga homiylik 
qiluvchi xudolarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Shahar, qishloq va 
mahallaning markazida unga homiylik qiluvchi xudoga bag‘ishlab 
sajdagoh (zikkurat) qurilgan. U konussimon shakldagi to‘rtburchak bino 
bo‘lib, tashqi ko‘rinishidan yuqoriga qarab qisqarib boradigan zinani 
eslatadi. Sajdagoh 3–7 qavat qilib pishiq g‘ishtdan qurilgan. Binoning 
yuqori qavatlariga zinalar yoki nishab shaklda qurilgan yo‘laklar orqali 
ko‘tarilgan. Odatda zikkuratning yuqori qavati osmon jismlari harakatini 
kuzatishga mo‘ljallangan observatoriya vazifasini bajargan. 
Odamlar homiy xudolariga sig‘inganlar, qurbonliklar qilganlar. Homiy 
xudo, qaysi sohaga ixtisoslashganligidan (osmon xudosi, yer xudosi, 
hosildorlik xudosi va hokazo) qat’i nazar, undan najot so‘rab murojaat 
qilgan odamga ilohiy yordam beradi deb hisoblangan. 
Ikki daryo oralig‘i xalqining ijtimoiy ongida umumdavlat xudolari 
qadimdan shakllana boshlagan. Afsonalarga ko‘ra, ilk shahar-davlatlar 
paydo bo‘lgan davrlarda Shumer panteoni (grekcha pantheioh – barcha 
xudolar degan ma’noni anglatadi) vujudga kelgan. Qadimgi Shumer 
xudolari odamlardek hayot kechirgan va ko‘paygan. Masalan, osmon 
xudosi – An va yer ma’budi – Kidan havo xudosi – Enlil va suv xudosi – 
Ea tug‘ilgan. Xudolar o‘zaro murakkab munosabatlarga kirishgan. Bu 
munosabatlarga tarixiy davrlar, siyosiy vaziyat va sulolalarning o‘zgarishi 
ta’sir etgan. 
Shumer xudolariga havo xudosi – Enlil boshchilik qilgan. Uning 
hokimiyati rasmiy ahamiyatga ega bo‘lgan. Enlil tenglar orasida birinchi 
40

---

bo‘lgan. Hokimiyatni qo‘lga kiritish uchun uning qarindoshlari bo‘lmish 
yetti juft buyuk xudolar o‘zaro kurashganlar. O‘zaro kurashda mag‘lub 
bo‘lgan xudo hokimiyatdan chetlatilib, yer ostidagi o‘liklar podsholigiga 
badarg‘a qilingan. Xudolar boqiy bo‘lganligi bois yer ostidagi o‘liklar 
podsholigiga tushib qolgan xudo uzoq qiyinchiliklar va sinovlardan 
o‘tganidan keyin jahannamdan qaytib chiqib, xudolar panteonidagi avvalgi 
mavqeini qayta tiklagan yoki vazifasining o‘zgarishi sababli xalq 
xotirasidan asta-sekin unutilib ketgan. 
Xudolar darajasidagi hokimiyat uchun kurashning natijalari ko‘proq 
yerdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat, sulolalarning almashishi yoki shahar-
davlatlar o‘rtasidagi kuchlar nisbatining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lgan. 
Mintaqada siyosiy hukmronlikni qo‘lga kiritgan shahar-davlat o‘zining 
xudosini bosh xudo deb e’lon qilgan. 
Xudolarning ko‘pchiligi antropomorf (grekcha anthropos – odam, 
morphe – shakl degan ma’nolarni anglatadi) qiyofada tasvirlangan. Lekin 
ularning ayrimlari (suv xudosi – Ea yoki urush xudosi – Nergal) yarim 
odam, yarim hayvon (zoomorf) qiyofasida tasvirlangan. Bu ibtidoiy din 
shakllari, xususan totemizmning kuchli ta’siridan dalolat beradi. Xudolarni 
tasvirlashda hayvonlar qiyofasining saqlanib qolishi bilan birga aholi 
hayvonlarga sig‘inishni ham davom ettirgan. Muqaddas hayvonlar orasida 
buqa va ilon alohida ulug‘langan. Mesopotamiyaliklar xudolarni «qudratli 
buqalar» deb ataganlar. Shuningdek, buqa hosildorlik timsoli va erkaklik 
ibtidosi bo‘lgan. Ilon (donishmandlik, uddaburonlik, epchillik timsoli) 
ayollik ibtidosi ramzi bo‘lgan. 
Ikki daryo oralig‘i xalqlarining diniy ta’limotini aks ettiruvchi 
muqaddas bitiklar yaratilmagan, ammo uning asoslari xalq og‘zaki ijodi 
namunalari (afsona, doston, rivoyat, matal, ertak kabilar)da bayon qilinadi. 
Bizgacha «Dunyoning yaratilishi haqidagi doston», «Aguayoya haqidagi 
doston», «Adapa haqidagi doston», «Gilgamesh haqidagi doston» va 
boshqalar yetib kelgan. Bu manbalardan Ikki daryo oralig‘ining diniy 
tizimi to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlarni olish mumkin. 
Ikki daryo oralig‘ining diniy tizimi asrlar davomida rivojlanib, 
takomillashib borgan. Bu jarayonda turli qadimgi xalqlarning ishtirok 
etishi ham yangi qirralarning ochilishiga xizmat qilgan. Miloddan avvalgi 
II ming yillikning boshlarida mintaqada rivojlangan diniy tizim uzil-kesil 
shakllangan. Shu davrda Bobil shahar-davlati kuchaygan va uning 
hokimiyati Ikki daryo oralig‘iga o‘rnatilgan. Bobil shahrining homiysi 
Marduk (olamdagi tartibni ta’minlovchi xudo) bosh xudo sifatida tan 
olingan. Afsonalarda qayd etilishicha, Marduk xudolarga qarshi chiqqan 
41

---

maxluq Tiamat (ibtidoiy tartibsizlik timsoli)ni yenggan. Bosh xudoning 
o‘zgarishi sababli, xudolar va boshqa g‘ayritabiiy mavjudotlarning 
vazifalari qayta ko‘rib chiqilgan. Bobil shahri inqirozga uchraganidan 
keyin Marduk ham boshqa qudratli davlatning homiy xudosiga o‘rnini 
bo‘shatib bergan. Shu tariqa diniy tizimda o‘zgarishlar davom etgan. 
Mesopotamiyada xudolar odamlardek yashaydi deb hisoblangan. 
Odamlar hayotidagi o‘zgarishlar xudolar turmushida ham shunga o‘xshash 
jarayonlarni vujudga keltirgan. Jamiyatda sinflar va davlatning vujudga 
kelishi bilan g‘ayritabiiy kuchga ega mavjudotlar orasida ham tabaqalarga 
bo‘linish boshlangan. Diniy tizimda bosh xudo va unga xizmat qiluvchilar 
guruhi paydo bo‘lgan. G‘ayritabiiy mavjudotlar ham quyidan yuqoriga 
bo‘ysunish (iyerarxiya) prinsipi asosida boshqarilgan. Hanuzgacha 
sehrgarlik va folbinlik kabi ibtidoiy din turlari xudolarga xizmat qiluvchi 
vositalar sifatida saqlanib qolgan.
Odatda, xudolar sharafiga bag‘ishlangan diniy marosimlarga kohinlar 
rahbarlik qilgan. Davlat boshlig‘i ayni paytda bosh kohin vazifasini bajarar 
edi. Hukmdorning bosh kohinlik maqomi kohinlarning jamiyatdagi 
mavqeini mustahkamladi. Kohinlar ibodatxonalarda yashaganlar, 
ibodatxona mulklariga egalik qilganlar va boshqarganlar. Din peshvosi, 
ilm sohibi, murabbiy va mulkdor sifatida kohinlarning jamiyatdagi nufuzi 
juda baland bo‘lgan. 
Ibodatxona diniy vazifalar bilan birga dunyoviy vazifalarni ham 
bajargan: katta ekin maydonlari, chorva mollari va yaylovlarga egalik 
qilgan; ichki va tashqi savdo ishlarida ishtirok etgan. Uning qoshida 
hunarmandchilik ustaxonalari qurilgan. Ibodatxona madaniyat va ma’rifat 
markazi vazifasini bajargan. Ularda davlat arxivi, kutubxona va maktab 
joylashgan. Maktablarda esa kohinlar muallimlik qilganlar. 
Diniy e’tiqodda axloqiy qadriyatlar alohida ahamiyatga ega bo‘lgan. 
Kohinlar diniy marosimlarda kishilarni xudolarga shak keltirmaslik, ularni 
hurmat qilish, yolg‘on guvohlik bermaslik va yolg‘on gapirmaslik, 
o‘g‘rilik qilmaslik, odam o‘ldirmaslik, zino qilmaslik, ota-ona va kattalarni 
hurmat qilish, zaif va kambag‘al odamlarga zulm qilmaslik, qarindosh-
urug‘lar orasiga raxna solmaslik, qabiladoshlarga yordam berish, qabila 
ishlariga e’tiborsizlik qilmaslik kabi fazilatlarga da’vat etganlar. 
Xulosa sifatida aytish mumkinki, Ikki daryo oralig‘i (Mesopotamiya) 
diniy tizimi mintaqadagi ijtimoiy-siyosiy sharoit ta’sirida jamiyat 
hayotining barcha jabhalarini qamrab olishga da’vogarlik qilmagan; 
jamiyatda din bilan bog‘liq bo‘lmagan munosabatlar, qarashlar va 
tartiblarning amal qilishiga to‘sqinlik qilmagan. Diniy tizimning ushbu 
42

---

xususiyati keyinchalik O‘rta dengiz havzasida uning ta’sirida paydo 
bo‘lgan madaniyatlarda hurfikrlikning rivojlanishiga qulay shart-sharoit 
yaratgan.