O‘zbekiston respublikasi maktab va maktab ta’limi vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Ketma ketlik tamoyili - Ketma – ketlik tamoyili asosida bir dars va bir nechta darslar borasida o‘qitish vazifalari, vositalari metodlari tartibga solinganligi еtadi. Uning asosida har bir oldingi vazifa (vosita yoki metodlar) keyingisiga asoslanadi. Kelgusi vazifani yеchish uchun asos yaratadi.
O‘quv tarbiyaviy jarayonining barcha elementlarini bunday o‘zaro boglanishi o‘quv materiallarini shunday taksimlashga imkoniyat beradikiE, har bir darsning mazmuni kelgusi darsning mazmunini hisobga olsin va o‘quv materialini kelgusi darslarda o‘zlashtirish uchun (fundament) yaratsin. Bu prinsipni amalga oishirsh jismoniy mashqlarni o‘rganishni birin ketinligini ochib beradigan va ular orasidagi o‘zaro boglanishlarni ko‘rsatadigan o‘quv materiallarini rivojlantirishdan boshlanadi.
Bunday jismoniy mashqlarni o‘rganish asta sekin ko‘p yillik kelgusi o‘rganishni xiosbga olish va u bolaning yoshi rivojlanishi qonuniyatlarini aks ettirsin va o‘quv materiallarini logik tuzilishi saklab kolsin.
Konkret faoliyatini muvaffaqiyatli egallab olish qanday jismoniy qobiliyatlar bilan aniqlashni bilish va qaysi yoshi davrlarda bu qobiliyat aktiv rivojlanadi va shunda birin ketinlikni to‘zish mumkin va bolaning imkoniyatlaridan to‘la foydalanish mumkin bo‘lsin.
Bir vaqtda asta sekinlik bolaning har tomonlama rivojlanishini talab qiladigan ruhiy fiziologik xususiyatlarini hisobga olish zarur.
Bu shuni taqozo qiladiki bolani harakat faoliyatga o‘rgatish har xil harakatlarni: turmushda zarur bo‘lgan yurish, yugurish, suzish, sakrash va boshqalarni kuzda tutadigan kelgusi jismoniy ta’lim kasb yoki sport yo‘nalishi bilan asos hisoblangan umumiy jismoniy ta’limdan boshlamok kerak. O‘quv materiallarini tuzilish logikasi jismoniy mashqlarga o‘qitishning shunday birin ketinligini talab qiladiki, bunda malakalarni bir biriga utish samarasidan foydalanilsin va o‘qitishning prespektivi qo‘llaniladi. Oxirgisi oldingi urganilgan harakatlarda qo‘llanilgan samara kelgusi harakatlarni o‘rganishda qo‘llaniladi. Misol: kanatga uch usulida chiqishni rejalashtirilganda umumiy rivojlanish mashqlarini o‘rganishda chirmashib chiqishda zarur bo‘lgan kul oyoklarni koordinatsion harakatlarni rivojlantirish uchun urganilsin.
O‘qitishda ketma ketlik ayrim vaqtlarda bir ma’noli еchimga ega bo‘lmaydi. Ko‘pincha o‘qituvchiga bir nechta harakat jarayonining o‘rgatishning ketma ketlik u yoki bu usullarini foydalisini aniqlashga to‘g‘ri keladi. ularni bir vaqtda ketma ketlik o‘rganish mumkin. fikr borki bir vaqtda o‘rganishga ko‘p o‘quv vaqti talab qilinadi. Shu harakatlarni navbatma navbat o‘rgatishga qaratilganda. Binorbarin har qanday holatda vazifalarni yеchishda o‘quvchilarning bilish xususiyatlariga suyanmok kerak. Yuqorida bayon qilingan yangi materialga o‘rgatishning asta sekinlik so‘z bolada bor bo‘lgan ko‘nikmalar to‘g‘ri chiziq asta sekinlik bo‘yicha eskidan yangisiga asosida yuritiladi. Asta sekin ko‘p vaqtda harakat faoliyatini kayta kayta o‘rganishda to‘zilgan (kotsengrik, asta sekinlik, eskidan eskiga yangi satxda).
Jismoniy tarbiya dasturi faqat jismoniy mashqlarning o‘rganishning kotsengrik ketma ketlikka qaratilgan. Jismoniy madaniyat fanining o‘quv materillari mazmunini xarakterli xususiyatlaridan biri konsentrik ketma ketlik asosida to‘zilgandir. Yuqorida bayon qilinganlarning barchasi didaktik qoidalari bilan belgilanadi: «Engildan osonga» , «Soddadan murakkabga» , «Urgangandan urganmaganga» , «Bilimlardan ko‘nikmalarga». Ularni okilona bajarish prinsipini amalga oshirishda muvaffaqiyatni ta’minlaydi. Qoidalarni bajarishda 3 vaziyatni esdan chiqarish mumkin emas:
1. Har bir koidani qo‘llash asta sekinlik prinsipini amalga oshirib qolmasdan balki boshqa prinsiplarni amalga oshirishga yordam beradi;

1. 
   Ayrim qoidalar faqat ketma ketlik prinsipining tamomlashdan birini to‘la aks ettiradi. Shuning uchun o‘qitishning yagona jarayonida barcha qoidalar o‘zaro bog’langandir: bir koidani bajarish yoki bajarmaslik boshqani bajarishga yoki tormozlashga ta’sir qiladi.;
   
2. 
   Barcha qoidalar umumiy tendeksiyani ifodalaydi (bu esa ketma ketlikni shartsiz belgilaridan uzoqdir).
   

1. 
   «Engildan osonga» koidasi ketma ketlikni kuzda tutadiki bunda o‘qitish katta bo‘lmagan jismoniy ruhiy kuchlarni sarf qilishni, ammo ularni kelgusida oishirshini talab qiladigan jismoniy mashqlardan boshlanadi. «Engil, oson» tushunchalari nisbatan va ular aniqlanadi:
   

a). O‘quvchining tayyorgarlik satxi bilan (biri uchun o’gir biri uchun yеngil); b). Mashqlarni bajarish sharti bilan (past yoki baland yakka to‘liq bajarish).
2. Soddadan murakkabga koidasi shunday asta sekinlik kuzda tutadiki bunda urganiladigan mashqlar tizimining qiyinligini o‘sib borishi tartibida joylashgan. Sodda va murakkab tushunchasi nisbatan aniqlanadi.
a). O‘quvchining harakat tajribasi bilan (nima o‘zlashtirilgan bo‘lsa shu oddiy hisoblanadi); b). O‘qitish metodikasining ishlab chikilganligi bilan jismoniy mashqlarning tuzilishi.
Oddiy mashqlar haqida tushuncha hamma vaqt yеngil haqidagi tushunchaga mos bo‘lavaermaydi. Misol: tortilish mashqi tuzilish jihatidan oddiy hisoblanadi. Jismoniy yuklama bo‘yicha yеngil emas. Bundan tashqari mashqlarni murakkablik darajasini uning faqat biomexanik tuzilishi bo‘yicha baholash mumkin emas. O‘zining tuzilishi bo‘yicha juda oddiy harakatlar bor. Misol: barmoqlarni oxirgi qismini bukish, ularni bajarish oddiy emas, bu shuni bilan tushuntiriladiki inosnni rivojlantirishda u yoki bu harakatlarni ahamiyat darajasi bilan oxirgi natijasida esa koordinatsion munosabatlarni shakllantirish satxidir. Mashqlar odamning koordinatsiyasi usuli turmushda muhimligi bo‘yicha o’xshashligidir va tez baholanadi. Shuning uchun ular oddiy bo‘lib baholansa ham tuzilishi bo‘yicha murakkabga kiritiladi. Shuni unutish mumkin emaski bola uchun doimo yangi mashqlar hamma vaqt murakkab bo‘ladi.
I.P.Pavlov «Steristikni barcha dastlabki o‘rgatishga ta’sir qilish sistemasining muhim katta tasodifiy mehnatdir». Jismoniy mashqlarning tuzilishi murakkablik darajasini zaruriy harakat ko‘nikmalarini shakllanitirishning qiyinligi ulchovi bilan aralashtirish mumkin emas. Boshqa so‘z bilan aytganda jismoniy mashqlarning tuzilishi qiyin bo‘lsa, hamma vaqt tez o‘zlashtiriladi. Misol: uch usulda orqaga tirmashib chiqish mashq to‘zish bo‘yicha murakkab usmirlar esa uni yеngil egallab oladilar.
3. O‘rgangandan urganmaganga shunday asta sekinlik faraz qiladiki, bir tomondan yangi ko‘nikmani shakllantirish uchun oldingi usrganilganlardan foydalanishga boshqa tomondan kelgusi mashqlarni o‘rgatish uchun zamin yaratadi. O‘qituvchi koidani kullab borib o‘quvchi qanday bilim va ko‘nikmalarni egallab olinganliklarini aniqlaydi va ularga asoslanib ularning bilim va harakat tajribasini kengaytiradi. Agarda dastlabki shakllanayotgan ko‘nikmalar eski urganilgan ko‘nikmalar bilan tizim tarkibiy qismlarning o’xshashligi bo‘lsa, o‘qitishda o‘zlashtirish tez utadi. Misol: O‘quvchi 3 usulda orqaga tirmashib chiqishni yaxshi urgangan bo‘lsa, 2 usulda tirmashib chiqishni tez o‘zlashtiradi. Bilimlardan ko‘nikmalarga koidasi shunday ketma ketlikni nazarda tutadiki bunda zaruriy bilimlarni shakllantirish zaruriy ko‘nikmalarni shakllantirishni ta’minlaydi.
Bu koida jismoniy tarbiya uchun xosdir. Unda maxsus bilimlarning kiymati harakat faoliyati sifatida bilim hajmi va sifatini belgilaydi. Bu koida onglilik prinsipiining talablaridan birini aks ettiradi. O‘quvchi ayrim bilimlarini ko‘nikmalarini shakllanishi bilan bir vaqtda egallaydi. Bu bilimlar mashqlarni bajarishdagi birinchi urinish uchun tanyach hisoblanadi. Mashqlarni metodik ketma ketligini aniqlashda barcha qoidalarni o‘zaro harakatini hisobga olish zarur.¹⁶