O`zbekiston respublikasi maktabgacha va xalq ta`lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tarix fakulteti

2.1. ''Sotsialistik bozor xo`jaligiga o`tish''ning Xitoy Xalq Respublikasi 
iqtisodiyotiga ta`siri 
90-yillardan belgilangan «Sotsialistik bozor xo‘jaligiga o‘tish»ning mazmuni 
shuki, qishloq xo‘jaligini tartibga solish, yerni ayrim xonadonlarning yakka xo‘jalik 
yuritishiga asoslangan oilaviy pudrat deb atalgan usulda ishlash, dehqonlarning 
tomorqa uchastkalarini kengaytirish, yordamchi hunarmandchilikni rivojlantirish, 
ortiqcha mahsulotni bozorda dehqonning o‘zi sotishi imkoniyatini yaratishni ko‘zda 
tutadi. Shaharlarda «direktiva asosida rejalashtiriladigan sohani qisqartirish», sanoat 
korxonalarini «mustaqil xo‘jalik tashkilotlariga» aylantirish, tovar munosabatlarini 
rivojlantirish, «narx-navo davlat yo‘li bilan bir xil belgilab qo‘yiladigan sohani 
toraytirish», chog‘roq xususiy va jamoa korxonalari, kosibchilik ustaxonalari 
faoliyatini, asosan xizmat ko‘rsatish va savdo-sotiq xususiy korxona egaligini 
rivojlantirish, mamlakat iqtisodiga chet el sarmoyasini jalb qilish xo‘jalik tizimi 
islohotining bosh bo‘g‘ini bo‘ldi.
Xitoy Xalq Respublikasi rahbariyatining so‘zlariga qaraganda, mamlakatdagi 
sotsialistik asosda bozor iqtisodiga o‘tkazish quyidagi bosqichda amalga 
oshirilmoqda: 2000-yilgacha sanoat va qishloq xo‘jaligining yalpi mahsuloti 4 
baravar ko‘payib, xalq turmushi o‘rtacha ma’murchiligiga erishildi. Navbatdagi 
bosqich 2021-yilgacha (Xitoy Kommunistik Partiyasining 100 yilligi) Xitoyni 
o‘rtacha rivojlangan mamlakat darajasiga ko‘tarish. 2049-yilgacha (Xitoy Xalq 
Respublikasining 100 yilligi) Xitoyni yuksak darajada rivojlangan zamonaviy 
davlatga aylantirish vazifasi qo‘yilgan.
20
Xitoyda iqtisodiy munosabatlarni tartibga soladigan qonunlar ikkiga: 
fuqarolik qonunlari va iqtisodiy qonunlarga bo‘linadi. Ular bozor subyektlarini, 
ya’ni 
korxonalarning 
vujudga 
kelishi, 
ularni 
boshqarish 
ishlarini 
zamonaviylashtirish va faolligini ishga solishni, o‘zgartirilishi, bekor qilinishi, 
qonunni buzuvchilarning javobgarligini o‘z ichiga oladi. Shuningdek, bozor tartibini 
muqim ushlab turish, bozorning rolidan to‘liq foydalanish, monopoliya va 
noqonuniy raqobatni cheklash, mahsulot sifatiga kafolat berish, iste’molchilarning 
20
M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, “Turon Iqbol” .: Toshkent – 2010-yil, 244-bet; 

---

20 
huquq va manfaatlarini himoya qilish, patent va tovar markasini berish, turli 
shartnomalar tuzish, ijaraga berish, aksiya savdosi bilan shug‘ullanish, chek 
hujjatlarini tartibga solish, uy-joy, tijorat hamda bularni buzuvchilarni qanday 
jazolash haqida maxsus qonunlar mavjud bo‘lib, ularning bajarilishi qattiq nazorat 
qilinadi. Korrupsiya va poraxo‘rlik eng og‘ir jinoyat hisoblanadi. 2004-yilda yuzlab 
kishilar poraxo‘rlik uchun otishga hukm qilindi. Ayni paytda bozor boyliklarini 
joylashtirishda makro jihatdan nazoratqilish, davlatning umumiy manfaati va 
kelajagini, xalq xo‘jaligining uzluksiz, muhim, to‘g‘ri yo‘ldan rivojlanib borishini 
kafolatlash, ijtimoiy taraqqiyot va xalq xo‘jaligi rejasini tuzish, to‘g‘ri statistika 
qilish, soliqni tartibga solish, bahoni belgilash va nazorat qilish masalalari aniq 
tartibga solingan. Ijtimoiy kafolat ham qonun orqali himoyalangan, raqobat 
jarayonida xavf-xatar yuzaga kelsa, davlat bu ishga aralashadi. 2004-yil 21-
sentabrda 78 yoshli Szyan Szemin Markaziy harbiy kengash raisi lavozimidan 
iste’fo berdi. XXR raisi Xu Szintao bu lavozimni ham egalladi.
21
Yuqorida ta’kidlanganidek, Xitoyda islohotlar boshlanganda doimiy ravishda 
siyosiy va mafkuraviy bahs-munozaralar olib borilgan. Masalan, 1989-1991-yillar 
davrida. Xitoyda "Faqatgina sotsializm Xitoyni rivojlantira oladi" degan shior bor 
edi. Mafkuraviy ko'rlar iqtisodiy islohotlarga bir necha bor to'sqinlik qilgan. 1987-
yilda Xitoyda KKPning 13-s'ezdi bo'lib o'tdi va "Xitoy xususiyatlariga ega 
sotsializm qurish" vazifasini e'lon qildi. Bu yil esa “davlat bozorni tartibga soladi, 
bozor esa korxonaga rahbarlik qiladi” degan yangi shior paydo bo‘ldi, bu shior eski 
“rejali iqtisodiyot asosiy, bozor iqtisodiyoti esa ikkilamchi” degan so‘zlarni 
almashtirdi.
22
1992-yil mart oyida XKP Markaziy Qo'mitasi Siyosiy byurosining 
yalpi majlisida Deng Syaopin shunday dedi: "Bularning barchasi qanday nom bilan 
atalganligi - sotsializm yoki kapitalizm haqida g'oyaviy va amaliy mavhum 
tortishuvlar bilan o'zingizni bog'lab qo'ymasligingiz kerak, balki iqtisodiy 
21
X.Qichqilov, M.Fayzullayeva. “Eng yangi tarix (1945-2010)” o`quv qo`llanma, “Yangi Nashr” .: 
Toshkent – 2011-yil, 342-bet; 
22
E.Z.Nuriddinov, X.Qichqilov. “Eng yangi tarix (1989-2008)” o`quv darslik .: Toshkent – 2010-yil, 231-
bet; 

---

21 
rivojlanishni tezlashtirish uchun. taraqqiyot, yaratishni ozod qilish, islohotlarni 
amalga oshirishni tezlashtirish, tashqi aloqalarni kengaytirish jiddiyroqdir”. 
1992-yilda "davlat bozorni tartibga soladi, bozor esa korxonani boshqaradi" 
shiori "sotsialistik bozor iqtisodiyotini yaratish" deb o'zgartirildi. 1992-yildan beri 
Xitoy xizmat ko'rsatish sohasini liberallashtirish va JSTga a'zo bo'lish uchun zarur 
shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. 
Natijada, iqtisodiyotning ilgari yopiq bo'lgan tarmoqlari: ko'chmas mulk, transport, 
telekommunikatsiya, chakana savdo va boshqalar ochildi. 1993-yilda XKP 14-
s'ezdida "Sotsialistik bozor iqtisodiyotini yaratish to'g'risida" qaror qabul qilindi. 
sotsialistik bozor iqtisodiyotini yaratish muammolari bu keng qamrovli 
islohotlarning borishiga oydinlik kiritdi.
Islohotning asosiy maqsadlari e'lon qilindi: bozor iqtisodiyotini yaratish, unga 
tovar bozori, mehnat bozori va. moliya bozori; islohot va ochiqlik siyosatini har 
tomonlama 
chuqurlashtirish; 
korxona 
boshqaruvini 
optimallashtirish; 
yaratish zamonaviy tizim ijtimoiy Havfsizlik; huquqiy tizimni takomillashtirish. 
Qisqa vaqt ichida islohotlar amalga oshirilgan Rossiya va Sharqiy 
Yevropaning boshqa davlatlaridan farqli o'laroq davlat korxonalari va kolxozlarni 
xususiylashtirish, bu jarayon Xitoyda uzoq vaqt davomida bosqichma-bosqich 
amalga oshirildi. Aytishimiz mumkinki, mulkiy islohotlarning boshlanishi 1981-yil 
edi. 1978-yilda yalpi sanoat mahsuloti qiymatida davlat iqtisodiyoti 77,6% ni, 
kollektiv iqtisodiyot 22,4% Xitoyning yillik statistik qo'llanmasi, 1997-yil. 
Iqtisodiyotning barcha boshqa shakllari esa “sotsializm dushmani” sifatida 
tozalanishi kerak edi. Xitoylik iqtisodchi Syue Muqiao xususiy iqtisodiyotning 
mavjudligiga yo'l qo'yish kerakligini taklif qildi. 1979-yil fevral oyida Davlat 
kengashi bu taklifni qabul qildi va turli darajadagi sanoat va savdo ma'muriyati 
idorasidan ko'rsatma berdi, unga ko'ra ishsiz fuqarolarga qurilish, xizmat ko'rsatish 
va hunarmandchilik sohasida ishlash huquqi berildi. Biroq, hech qanday ishchini 
ishga olish mumkin emasligi aniq aytilgan. 
23
23
https://el-in.ru/uz/raschety/ekonomika-kitaya-xxi-veka-prezentaciya-na-temu-kitai-v-konce-xx-nachale-
xxi-vv.html; 

---

22 
Shunday qilib, shaharlarda birinchi xususiy tadbirkorlar paydo bo'ldi. 1980-
yil oxiriga kelib, o'z-o'zini ish bilan ta'minlovchi 806 000 kishi bor edi. Xitoy yillik 
statistika qo'llanmasi, 1997-yil. 1981-yilda Markaziy Komitetning navbatdagi 11-
plenumida qaror qabul qilindi, unga ko'ra xususiy iqtisodiyot jamoat mulki 
iqtisodiyoti uchun zarur va qo'shimcha deb topildi. O'sha paytdan boshlab xususiy 
iqtisodiyot rasman huquqiy deb tan olindi. 1982-yilda Davlat kengashi ishchilarni 
ishga joylashtirishga ruxsat beruvchi "Qishloq xo'jaligi bo'lmagan shahar yakka 
tartibdagi tadbirkorlik to'g'risidagi nizom"ni e'lon qildi.
Keyinchalik xususiy iqtisodiyotning rivojlanishiga hissa qo'shgan bir qator 
hujjatlar paydo bo'ldi. Kollektiv mulk davlat mulkidan xususiy mulkka o'tish 
jarayonida oraliq institut bo'lib xizmat qilgan. 1988-yilda xususiy sektorda 1,64 
million kishi ish bilan ta'minlangan. Xitoy yillik statistik qo'llanma, 1997-yil 1990-
yillarning o'rtalariga qadar xususiy sanoat muhim rol o'ynadi sanoat rivojlanishi: bu 
sektorda uchdan bir qismini egallagan. Xususiy korxonalar va jalb qilingan ortiqcha 
mehnat resurslari. 1990-yilda 96,73 million kishi qishloq xo'jaligi mehnatidan ozod 
qilindi va qishloq xo'jaligidan tashqari sohalarda ishladi. Vu Jinglian, Ma Guochuan 
Xitoy iqtisodiyotini isloh qilish bo'yicha 20 ta Xitoyda iqtisodiy islohotlar natijasida 
keng qamrovli iqtisodiy o'zgarishlar amalga oshirildi. Taqqoslash iqtisodiy 
holat 1978 va 2014-yillarda bunday o‘zgarishlarni yaqqol ko‘rishimiz mumkin va u 
asosan quyidagi jihatlarda namoyon bo‘lmoqda: iqtisodiyotning importga 
yo‘naltirilgan modeldan eksportga yo‘naltirilgan modelga o‘tishi; “ishlab chiqarish” 
modelidan “ishlab chiqarish-xizmat ko‘rsatish sohasi” modeliga o‘tish; virtual 
iqtisodiyotning jadal rivojlanishi. 
Iqtisodiyotning importga yo'naltirilgan modeldan eksportga yo'naltirilgan 
modelga o'tishi: 1978 yilda Xitoyning iqtisodiy faoliyati asosan Xitoy ichida, 2014 
yilda esa deyarli barcha muhim yo'nalishlar bilan cheklandi. iqtisodiy faoliyat jahon 
iqtisodiyoti bilan bog‘liq. Bu oʻtish koʻp jihatlarda namoyon boʻladi: 1978-yilda 
“islohot va ochilish” siyosati boshlanganidan soʻng, Xitoyga chetdan koʻp miqdorda 
texnik jihozlar olib kirildi va tashqi savdo defitsiti 1,14 milliard dollarni tashkil 
etdi.Uzoq vaqt davomida Xitoy. defitsitni boshdan kechirdi xorijiy valyuta, 2014-

---

23 
yilda esa Xitoyning valyuta zaxiralari 3,843 trillion dollarni tashkil qildi. Va faol 
balans savdo balansi – 222,56 mlrd. Shu bilan birga, eksport va importning umumiy 
hajmi 20,64 milliard dollardan oshdi. 
24
1978-yilda 4,303 trln. 2014 yilda. Bundan tashqari, import va eksportning 
tovar tarkibi ham o'zgardi. 1978 yilda qishloq xo'jaligi mahsulotlari va qayta 
ishlangan qo'shimcha mahsulotlar eksportning asosiy qismini egallab, umumiy 
eksportning 62,6% ni tashkil etdi. Asosiy import tovarlari esa ishlab chiqarish 
vositalari (poʻlat, kimyoviy oʻgʻit, qogʻoz va boshqalar) boʻlib, 81,4% ni egallaydi. 
2014-yilda esa qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining eksport aylanmasidagi ulushi esa 
2,8 foizga kamaydi, qolgan barcha tovarlar sanoat foydalanish. Muayyan import-
eksport tovarlarini solishtirganda, Kiai allaqachon qishloq xo'jaligi mamlakatidan 
sanoat mamlakatiga aylangan degan xulosaga kelish mumkin. 
24
M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, “Turon Iqbol” .: Toshkent – 2010-yil, 245-bet; 

---

24