O`zbekiston respublikasi maktabgacha va xalq ta`lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tarix fakulteti

2.2. XXI asr boshlarida Xitoy Xalq Respublikasi iqtisodiyotining yuksak 
taraqqiyoti 
Xitoy Xalq Respublikasi Davlat kengashining 2007-yil 26-dekabrdagi 
“Korxonalarga daromad solig‘i bilan bog‘liq imtiyozlar berishning o‘tish siyosati 
to‘g‘risidagi” qaroriga ko‘ra foyda solig‘i 2008-yilda 18 %, 2009-yilda 20 %, 2010-
yilda 22 %, 2011-yilda 24 % va 2012-yilda 25 %ga ko‘tarildi. 2012-yildan boshlab 
qat’iy 25 % qilib o‘rnatildi. Savdo, qayta ishlash va import-eksport faoliyati bilan 
shug‘ullanuvchi maxsus iqtisodiy zonalar rezidentlari uchun Qo‘shilgan qiymat 
solig‘i 17% deb belgilangan. Ammo maxsus iqtisodiy zonalar hududiga olib 
kirilayotgan texnologiya va xomashyo uchun QQS va boj undirilmaydi. Lekin aksiz, 
shaxsiy daromad solig‘i va boshqa soliq turlari imtiyozlardan xoli.
25
Bundan tashqari, maxsus iqtisodiy zonalar rezidentlari uchun soliq bilan 
bog‘liq bo‘lmagan imtiyozlar ham joriy etilgan, ular yer, suv, elektr energiyasi, gaz, 
internet, bino ijarasi kabi to‘lovlardan to‘liq yoki qisman ozod etiladi. Xitoy YaIMi 
hajmini 2014-yilda tahlil qiladigan bo‘lsak, provinsiyalar bo‘yicha Guangdong, 
Jiangsu va Shandong mos ravishda 10,6 %, 10,2 % va 9,3 % ulush bilan yuqori 
o‘rinlarni egallagan. Jadvaldagi ma’lumotlarga ko‘ra, YaIMda eng ko‘p ulush 
maxsus iqtisodiy zonalar va boshqa erkin iqtisodiy zonalar joylashgan Xitoyning 
sharqiy va janubiy qirg‘oqbo‘yi hududlariga to‘g‘ri keladi 
25
X.Qichqilov, M.Fayzullayeva. “Eng yangi tarix (1945-2010)” o`quv qo`llanma, “Yangi Nashr” .: 
Toshkent – 2011-yil, 349-bet; 

---

25 
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Xitoyga kiritilgan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi o‘sish tendensiyasiga ega. Ayniqsa, 2011-2013-
yillarda eng yaxshi natija 124mlrd. AQShdoll.ni ko‘rsatgan.
26
Xitoy savdo aloqalarida maxsus iqtisodiy zonalar katta rol o‘ynaydi. 2013-
yilda ular tomonidan amalga oshirilgan savdo hajmi o‘tgan yilgiga ko‘ra 14,7% 
o‘sgan. Bunda eksport – 394,98 mlrd. AQSh doll. (+13,6 %)ni, import esa – 304,85 
mlrd. AQSh doll. (+16,2 %)ni tashkil etgan.
1990-2011-yillarda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar sanoat 
mahsulotlarining Xitoy jami ishlab chiqarishidagi ulushi Xitoyda xorijiy 
26
S.B.Djabborovna. “Xitoy iqtisodiyoti” o`quv qo’llanma, III qism .: Toshkent – 2011-yil, 6-bet; 

---

26 
investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar sanoatning asosiy ulushini egallaydi. U 
1990-2011-yillar davomida 2,3 %dan 25,9 %ga ko‘tarilgan hamda ushbu sohaning
YaIMdagi ulushi ham sezilarli darajada o‘sganligini ko‘rishimiz mumkin.
2013-yilda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar Xitoy umumiy
eksportining 47,3 % va importining 44,8 %ini tashkil etgan. Ular yuqori
texnologiyalar eksportida ham muhim rol o‘ynaydi. 2002-2010-yillarda xorijiy
investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar tomonidan yuqori texnologiyalar eksporti
79 %dan 82 %ga ko‘tarildi.
Xitoyda iqtisodiy islohotlar natijasida keng qamrovli iqtisodiy o'zgarishlar 
amalga oshirildi. Taqqoslash iqtisodiy holat 1978 va 2014-yillarda bunday 
o‘zgarishlarni yaqqol ko‘rishimiz mumkin va u asosan quyidagi jihatlarda namoyon 
bo‘lmoqda: iqtisodiyotning importga yo‘naltirilgan modeldan eksportga 
yo‘naltirilgan modelga o‘tishi; “ishlab chiqarish” modelidan “ishlab chiqarish-
xizmat ko‘rsatish sohasi” modeliga o‘tish; virtual iqtisodiyotning jadal rivojlanishi. 
Iqtisodiyotning importga yo'naltirilgan modeldan eksportga yo'naltirilgan modelga 
o'tishi: 1978 yilda Xitoyning iqtisodiy faoliyati asosan Xitoy ichida, 2014-yilda esa 
deyarli barcha muhim yo'nalishlar bilan cheklandi. iqtisodiy faoliyat jahon 
iqtisodiyoti bilan bog‘liq. Bu oʻtish koʻp jihatlarda namoyon boʻladi: 1978-yilda 
“islohot va ochilish” siyosati boshlanganidan soʻng, Xitoyga chetdan koʻp miqdorda 
texnik jihozlar olib kirildi va tashqi savdo defitsiti 1,14 milliard dollarni tashkil etdi.
Uzoq vaqt davomida Xitoy. defitsitni boshdan kechirdi xorijiy valyuta, 2014-
yilda esa Xitoyning valyuta zaxiralari 3,843 trillion dollarni tashkil qildi. Va faol 
balans savdo balansi – 222,56 mlrd. Shu bilan birga, eksport va importning umumiy 
hajmi 20,64 milliard dollardan oshdi. 1978-yilda 4,303 trln. 2014-yilda. Bundan 
tashqari, import va eksportning tovar tarkibi ham o'zgardi. 1978-yilda qishloq 
xo'jaligi mahsulotlari va qayta ishlangan qo'shimcha mahsulotlar eksportning asosiy 
qismini egallab, umumiy eksportning 62,6% ni tashkil etdi. Asosiy import tovarlari 
esa ishlab chiqarish vositalari (poʻlat, kimyoviy oʻgʻit, qogʻoz va boshqalar) boʻlib, 
81,4% ni egallaydi. 2014-yilda esa qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining eksport 
aylanmasidagi ulushi esa 2,8 foizga kamaydi, qolgan barcha tovarlar sanoat 

---

27 
foydalanish. Muayyan import-eksport tovarlarini solishtirganda, Kiai allaqachon 
qishloq xo'jaligi mamlakatidan sanoat mamlakatiga aylangan degan xulosaga kelish 
mumkin. 
Aytish mumkinki, XXI asrning boshida Xitoy allaqachon o'tishni amalga 
oshirgan rejalashtirilgan iqtisodiyot sotsialistik bozor iqtisodiyotiga. Islohotlarning 
asosiy xususiyati bozorga bosqichma-bosqich o'tishdir. Sekin-asta yondashuv 
institutsional disfunktsiyalarning oldini olishga imkon berdi. 30 yil davomida 
iqtisodiy islohot o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarni bajardi. 1978-yildan beri Xitoyda 
jadal iqtisodiy o'sish kuzatildi, yalpi ichki mahsulotning o'rtacha o'sish sur'ati 1979-
yildan 2014-yilgacha 9,7% va 2001-yildan 2014-yilgacha 9,8% ni tashkil etdi. 
Aholining farovonlik darajasi muttasil oshib bormoqda. 2014-yilda shahar 
aholisining jon boshiga real daromadi 29 381 yuanga yetdi va o'rtacha o'sish sur'ati 
1979-yildan 2014-yilgacha 7,4% va 2001 yildan 2014-yilgacha 9,2% ni tashkil etdi. 
2014-yilda qishloq aholisining jon boshiga sof daromadi 9 892 yuanga etdi. va 
o'rtacha 1979-yildan 2014 yilgacha o'sish sur'ati 7,6%, 2001-yildan 2014-yilgacha - 
7,9%. Bu davrda iqtisodiy tuzilmada islohotlar amalga oshirildi. Narxlarni 
erkinlashtirish, tashqi savdoni liberallashtirish, mulk islohoti va agrar islohotlar 
shular jumlasidandir.
Iqtisodiy islohotlar natijasida Xitoy jahon savdosida muhim o‘rin tutadi. 
Hozirgi vaqtda Xitoyda ishlab chiqarish sanoati rivojlangan. Xitoy esa elektronika, 
kompyuterlar, axborot uskunalari va boshqalar kabi ko'plab zamonaviy 
texnologiyalarni ishlab chiqarish bo'yicha dunyoda etakchi hisoblanadi. Ammo 
ikkinchi tomondan, bugungi sotsialistik bozor iqtisodiyoti mukammallikdan yiroq. 
Davlat korxonasini isloh qilish va moliyaviy islohot yutuqlarga erishildi, ammo 
islohotlarni har tomonlama chuqurlashtirish hali ham talab etiladi. Bundan tashqari, 
iqtisodiy o'sish jarayonida Xitoyning iqtisodiy islohotlarini tahlil qilganda e'tibordan 
chetda qoldirib bo'lmaydigan ijtimoiy-iqtisodiy muammolar paydo bo'ldi.
27
27
https://zarnews.uz/uz/post/jahonning-ikkinchi-iqtisodiyotiga-aylanish-yolida-xitoyda-amalgaoshirilgan-
islohotlar; 

---

28