O'zbekiston Respublikasi Mustaqilligining 20yilligiga bag'ishlanadi kirish

Mustaqillik - tabiatan ongli yashash, ongli munosabatni qa­ror toptirish mezoni. Ayni paytda u harakatlarning, intilishlar va qobiliyatlarning kuchayishini, doimiy kamolotni taqozo etadigan ma'naviy-ruhiy, ma'rifiy-axloqiy hodisa. Bu, ayniqsa, sobiq ittifoq tarkibidan ajralib chiqqan, mustamlakachilik azobini ko'rgan mus­taqil mamlakatlar, xususan O'zbekiston hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Nima uchun?

Totalitar tuzum davrida davlat mamlakat boshqaruv tizimidan tortib alohida-alohida shaxslarning kundalik turmushiga va istiqbo-liga daxldor bo'lgan har qanday katta-kichik masalalarni hal etishni o'z zimmasiga olgani uchun mehnatkash xalq moddiy va fikriy bo-qimandalik kayfiyatiga duchor bo'lgan edi. U faqat ishlash huquqiga ega edi, xolos. Mehnat deb atalgan hissiz mashinaning murvatiga aylanib qolgan edi. Ertadan kechgacha mehnat qilasan, mehnating-ga yarasha ochdan o'lmaslikka у etadigan haqqingni olasan, tamom-vassalom. Bu - sobiq ittifoqda qonun kuchiga ega bo'lgan davlat siyosati edi. Odamzod shunchaki ishlar, shunchaki umr kechirardi, xolos. Tiriklik degan buyuk ne'matning, hayot degan oliy tushun-chaning mag'zini chaqishga o'zida rag'bat ham, ehtiyoj ham sezmas edi. Binobarin, aql bilan ish tutish, voqelikni idrok qilish, bunyod etish, yaratish, ijodkorlik tuyg'ulari butunlay so'ndirilgan edi. Shu­ning uchun ham mamlakat taraqqiyoti sustlashib, odamlar turmush darajasi pasayib borardi.

Umuman olganda, har qanday faollik tamoyillari harakatlar er-kinligiga zamin yaratishi, unga suyanishi kerak. Aks holda boqi-mandalik illatlari surunkali kasallikka aylanadi. Demak, har qanday xatti-harakat, har qanday intilish o'z-o'zidan bunyodkorlik, yara-tuvchilik ruhi bilan yo'g'rilgan bo'lishi darkor. Ana shunda erkinlik samarasiz, faoliyatsiz hodisaga aylanmaydi.

Sobiq ittifoqda hukm surgan qayta qurish siyosati uning tarkibi-ga kirgan ittifoqdosh respublikalarning mustaqillikka chiqishiga yo'l qo'ymaslik maqsadida amalga oshirilgan, puxta o'ylangan voqelik edi. Davlat to'ntarishiga urinish, zo'ravonlik va tazyiq o'tkazish si-yosatini chuqurlashtirishga intilish GKCHP bu jarayonning yaku-ni bo'ldi. Mustaqillik imkoniyatlarini oldindan payqagan, mamla­kat ijtimoiy-siyosiy jarayonlarining borishini to'g'ri kuzatib, to'g'ri baholay bilgan O'zbekiston ittifoqdoshlari orasida birinchilardan bo'lib o'z tarixiy va buyuk niyatini e'lon qildi. 1991 -yil 31-avgust kuni qabul qilingan O'zbekiston Respublikasining Davlat Mustaqil-ligi to'g'risidagi Bayonot O'zbekiston hukumatining siyosiy yo'lini to'la qonunlashtirib berdi. Bu tarixiy hujjatda quyidagi xulosalar il-gari surilgan edi:

• 
  «O`tmishdan saboq chiqarib va SSR Ittifoqining siyosiy hamda ijtimoiy hayotidagi o'zgarishlarni e'tiborga olib;
  
• 
  xalqaro-huquqiy hujjatlarda qayd etilgan o'z taqdirini o'zi belgilash huquqiga asoslanib;
  
• 
  O'zbekiston xalqlarining taqdiri uchun butun mas'uliyatni anglab;
  
• 
  shaxs huquq va erkinliklarining, Mustaqil davlatlar o'rta-sidagi chegaralarning buzilmasligi to'g'risidagi Xelsinki shartnoma-lariga qat'iy sadoqatini bayon etib;
  
• 
  millati, diniy e'tiqodi va ijtimoiy mansubligidan qat'i nazar, respublika hududida yashovchi har bir kishining munosib hayot kechirishini, sha'ni va qadr-qimmatini ta'minlaydigan insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etishga intilib;
  
• 
  Mustaqillik Deklaratsiyasini amalga oshira borib, O'zbe­kiston Sovet Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi O'zbekiston­ning davlat Mustaqilligini va ozod suveren davlat - O'zbekiston Respublikasi tashkil etilganligini tantanali ravishda e'lon qiladi.
  

O'zbekiston Respublikasining o'z tarkibidagi Qoraqalpog'iston Respublikasi bilan birga, hududi bo'linmas va daxlsizdir. O'zbekiston Respublikasining boshqa davlatlarga hududiy da'volari bo'lmay, u o'z hududi va tabiiy boyliklariga nisbatan oliy huquqqa egadir».

O'zbekiston parlamentining bu bayonoti o'zining qonun kuchi bilangina emas, siyosiy mantig'i, ma'naviy qudrati, xalqaro huquq normalariga mos kelishi va, eng muhimi, millat taqdirini hal etadi-gan tarixiy qadriyat ekanligi bilan alohida ajralib turadi. Bu hujjat SSSRning 73 yillik hayoti naqadar ayanchli va fojiali kechganligini ko'rsatadi.

Darhaqiqat, bu mamlakatda inson huquqlari har tomonlama poymol etilganligini, endi bu tuzumda ortiq yashab bo'lmasligini hayot-ning o'zi tasdiqlab turardi. Biroq, mamlakat aholisining aksariyat qismi va ayrim milliy respublikalar rahbariyati ongiga singib qolgan tobelik va mutelik tuyg'ulari keskin harakat qilishga, o'z xalqi man-faatini mardona turib himoyalashga yo'l qo'ymas edi. Ammo, o'sha paytda O'zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat - O'sh, Farg'ona, Qo'qon, Guliston, Parkent va Bo'kada yuz bergan mash'um voqea-lar - millatlararo nizolarning yuz bergani, xalq hayotining tahlikali tus olgani ortiqcha kutib turishni taqozo etmas edi. Jarayonlarga o'z vaqtida yetarli baho berib, zarur xulosaga kelish kerak edi. Shuning uchun ham Farg'ona voqealari birmuncha izga tushgach, mamlakat aholisining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini yaxshilash, turmush sharoiti va farovonligini oshirish borasida amaliy choralar ko'rildi. Jumladan:

• 
  aholini qo'shimcha tomorqalar bilan ta'minlash, yakka tartibda uy-joy qurishga keng imkon berish, shaxsiy yordamchi xo'jaliklarni rivojlantirish, chorvachilik va parrandachilikni taraqqiy toptirish;
  
• 
  pensiyalar, talabalar stipendiyalari va o'qituvchilarning maoshlarini oshirish, og'ir ijtimoiy ahvol natijasida kamqonlik kasaliga uchragan homilador ayollarga imtiyozli ovqatlanish, boshlang'ich sinf o'quvchilariga bepul oziq-ovqat ajratish va shunga o'xshagan bir qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning markaz bilan hisoblashmay hal etilishi mamlakat aholisiga qanchalik ma'qul kelsa, ittifoq rahbariyatida shunchalik norozilik tug'dirar edi.
  
• 
  O'zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishi qa­tor xorijiy mamlakatlar bilan ikki tomonlama hamkorlikni yo'lga qo'yishi u o'z taraqqiyot yo'lini tanlab olganini ko'rsatar edi.
  

Shuni alohida ta'kidlash kerakki, O'zbekistonda bu masalalar-ning hammasi mustaqil ravishda hal etila boshlandi, mavjud muammolarni yechishda ittifoq idoralaridan sezilarli ravishda oldinda borildi. Tabiiyki «markaz»dagilarning birortasi ham O'zbekistonda amalga oshirilgan ishlarni olqishlab qabul qilmadi. Moskvadagi karomatgo'ylar aksincha, go'yo bu O'zbekiston Prezidentining o'zboshimchaligi, bularning hammasi ittifoq ko'rsatmalariga muvo­fiq kelmaydi yoki sovet davlati siyosiy qarashlariga zid, deb baho bera boshlashdi.

Shunday bo'lsa-da, O'zbekiston rahbariyati SSSRda mavjud ijtimoiy-siyosiy jarayonlar borishini boshqalardan ko'ra tezroq angladi, hozirjavoblik bilan baholadi va xulosaga keldi: 1991-yilning 31-avgustida «O`zbekiston Respublikasining davlat Mustaqilligi asoslari to'g'risidagi qonun»ni qabul qildi. Ana shu qonun doirasida O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining bundan keyin O'zbekiston SSRni O'zbekiston Respublikasi deb atash, 1-sentabrni Mustaqillik kuni deb e'lon qilish, O'zbekiston Konstitutsiyasiga o'zgartishlar va qo'shimchalar kiritish, shuningdek, ittifoqning va uning tarkibiga kiradigan barcha mustaqil davlatlarning oliy qonun chiqaruvchi idoralariga, barcha xorijiy davlatlarga va jahon hamja-miyatiga murojaat qilib, ularni respublikaning davlat mustaqilligi e'lon qilingan hujjatini tan olishga da'vat etish to'g'risida qaror qa­bul qildi. Bu bevosita O'zbekiston Mustaqilligining dastlabki huqu­qiy poydevori edi.

Darhaqiqat, biz ijtimoiy-siyosiy jarayonlar odamlar hayotini keskin tarzda bir o'zandan ikkinchi o'zanga burib yuborgan, hayoti-miz butunlay boshqacha tus olgan va turmushimiz o'zgacha mazmun kasb etgan murakkab ruhiy-ma'naviy holatni boshdan kechirdik. Na-tijada, yillar mobaynida qotib qolgan tushunchalarimiz o'zgarmoqda va mudrab qolgan ongimiz uyg'onmoqda.

«Mustaqillik», «hurriyat» degan so'zlar butun jozibasi bilan birga beqiyos qudratini, buyuk o'zgartiruvchilik mo'jizasini ko'rsata boshladi. U dunyoqarashlarimizni tubdan o'zgartirib, fikrimiz, ta-fakkurimizni boyitmoqda. Voqealar rivojini butun mohiyati bilan anglashni, dunyoga kengroq va tiyrakroq nazar bilan qarashni, bu ko'hna olamda sho'ro tuzumidan boshqa adolatli tuzumlar ham borligini, boshqacha yashash ham mumkin ekanligini, kommunistik mafkuradan bo'lak hayot lazzatini, inson qadr-u qimmatini himoya qiladigan g'oyalar ham mavjudligini ko'rsatib berdi. Zotan, musta-qillikning buyuk mohiyati, beqiyos qadriyati ana shunda. Mustamlakachilikning kishilik tarixida anduh va kulfatlar yog'dirgan beqiyos fojiasi - uning insonni mustaqil fikrlashdek ulkan iqtidoridan mahrum etganida! Mustaqillik ana shu insoniy fojianing achchiq mazmunini ochib berdi.

Istiqlol bizga o'zligimizni anglatdi. O'zini anglash - olamni anglash, olamni tushunish - odamni tushunish, demakki, hayotning mazmunini idrok etishdir. Inson o'zining butun mohiyatini, inson-ligini qanchalik chuqur tushunsa, yashash mazmun-mohiyatini ham shunchalik chuqur anglaydi.

O'zligini anglagan kishi olamning butun rang-barangligi bilan birga hayot mazmunini, o'zining shunchaki tiriklik va mavjudlik belgisi emas, aksincha, tabiatning betakror mo'jizasi ekanligini, shu asnoda inson qadr-u qimmatini tobora teranroq anglay boshlaydi. Ma'rifatga muhtojligiga, xurofot va jaholat hayot kushandasi, man­qurtlik - o'zligini va olamni unutish ekanligiga tobora ko'proq isho-na boshladi. Demak, anglash tuyg'usi bevosita ichki bir quvvat bilan ma'naviy yetuklikka, komillikka da'vat etadi.

Mustaqillikning asosiy qadriyatlaridan biri uning ijtimoiy, ma'naviy mohiyati bevosita omma fikrini uyg'otishdan, xalqning o'tmishi, buguni va kelajagi xususida qayg'urish hissini kuchayti-rishdan iborat. Aks holda tub islohotlarning umri qisqa, taqdiri esa fojia bilan tugashi mumkin.

Biz tarixning ayni burilish davrida yashamoqdamiz. Ana shu burilish nuqtasining o'ziyoq tafakkurimizni, tor dunyoqarashla­rimizni, har tomonlama chegaralab qo'yilgan tushunchalarimizni o'zgartirishni taqozo etmoqda. Uzoq yillar mobaynida bir qolipdagi hayotdan so'ng beixtiyor olis o'tmishni eslashga, uni o'rganishga, o'zligimizni anglashga kuchli ehtiyoj tug'ildi. Ichki bir tabiiy kuch million-million kishilar qalbida mudrab yotgan tuyg'ularni harakatga keltirib yubordi. Natijada odamlarning hayotga munosabati o'zgarib, o'z taqdiri bilan bog'liq bo'lgan zamin istiqbolini o'ylashga zarurat sezmoqda.

Butun borlig'idan, ma'naviy bisotidan judo qilingan xalq erkinlik tufayli katta tashnalik bilan o'z tarixini bilishga intila bosh­ladi. Bu borada ming yillar davomida vujudga kelgan, xalqimizning daholik qudratini, quvvayi hofizasini, shavq-u shuurini, qolaversa, ma'naviy-ruhiy holatini belgilab beradigan xalq og'zaki ijodiga sho'ro hukumati davrida ongli ravishda yuz bergan munosabatnigina eslatishjoizdir.

Sir emas. Sovet davrida asrlar mobaynida tildan tilga ko'chib, avlodlar davomiyligi va vorisiyligini saqlashda oltin halqa bo'lgan afsonalar, rivoyatlar, ertaklar, topishmoqlar va latifalar zo'ravonlik bilan yo'q qilindi. «Alpomish», «Go'ro'g'li», «Hasanxon», «Nurali», «Sherali» singari dostonlar, milliy qo'shiq va laparlar g'oyaviy nuqtayi nazardan zararli deb topildi. Umuman, barcha milliy-madaniy yodgorliklar singari o'zbek xalq og'zaki ijodining yuksak namunalariga ham kommunistik mafkura nuqtayi nazaridan qaraldi va ana shu o'lchov bilan baho berildi, degan edi kuyinib professor M. Murodov.

Birgina misol «Alpomish» dostonida go'yoki xonlar va beklar sha'niga hamd-u sanolar o'qilarmish, bosqinchilik va zo'ravonlik tashviq qilinar emish, diniy ohanglar, ilohiy kuchga ishonish, ilohiyatning mavjudligi kabi g'oyalar targ'ib qilinar emish... Aslini olganda ham shunday edi. Biroq ular Diniy va Dunyoviy tafakkurning noyob sintezi sifatida umuminsoniy qadriyatga aylangan edi.

Darhaqiqat, o'zbek xalq dostonlarida diniy ohanglar, Alloh-ning mavjudligi va uning irodasi xususidagi talqinlar azaldan bo'lgan. Biroq Kommunistik partiyaning dahriylik mafkurasi dos-tonning ana shu jihatlariga yopishib olib, uni xudosizlik tashviqoti quroliga aylantirmoqchi bo'ldi. Mazkur mafkuraning qabih g'oyasi tufayli inson qalbidagi ishonch, e'tiqod tuyg'usi mahv etildi. Tabiiyki, xudodan qaytgan odam har qanday razolat va qabohatdan qaytmaydi. Xudobexabarlik iymonsizlik va diyonatsizlikni keltirib chiqaradi. Natijada na Vatanga, na millatga, na o'tmish, na istiq-bolga e'tiqod qoladi. E'tiqodsizlik - xurofotga, xurofot jaholat-ga, jaholat esa halokatga olib keladi. Jaholat, nodonlik hukmron bo'lgan joyda tanazzul chuqurlashadi. Manqurtlik shaklidagi yov-voyi va ibtidoiy hayot vujudga keladi. Sovet tuzumining «ulug' mafkurachi»lariga ayni shu narsa kerak edi. Shuning uchun ham ezgulik himoyachisi sifatida xalqimizning ma'naviy qahramoni-ga aylangan Alpomish obrazi atay buzib tanqid etildi. Aniqrog'i, unga tuhmat qilindi.

O'zbek xalq og'zaki ijodiyotining odamlarni insof va diyonatga, iymon va e'tiqodga, mehnatsevarlik va yurtparvarlikka, odob-axloq va madaniyatga chorlovchi asosiy g'oyalaridan foydalanish o'rniga ular o'tmishni ideallashtiradi, pirlar, aziz avliyolar, podshohlar, mu-qaddas qadamjolar, maqbaralar-u madrasalarni ulug'laydi. Shu ta-riqa odamlar ongini eskilik sarqitlari bilan zaharlab, ular e'tiborini sovet tuzumidan chetga tortadi, deb qoralandi. Xalq ijodiyotining ko'plab asarlari, masalan, mashhur xalq kuychisi O'tar shoir Safarov aytgan «Оурагспа» dostoni qayta ishlanib, xohlagancha qisqartiri-lib, «zamonaviy»lashtirilganidan, undagi asl g'oyalar tushirilib qol-dirilganidan keyingina nashr etildi. O'tar shoir Safarov o'g'li Qora-baxshiga kitobni o'qitib o'ksigan, bu men aytgan doston emas, deb yig'lagan ekan.

30-yillardagi qatag'onda o'zbek xalqining eng iste'dodli na-moyandalari yo'q qilindi. Ularga turli ayblar qo'yilib, har xil ba-honalar bilan qatl etildi. Biroq, sho'ro tuzumini maqtab, «xalqlar otasi»ni kuylagan ayrim shoirlarga ham kun berilmadi. Sababi, ular-ning beqiyos iste'dod ekanligi. Bir kun kelib baribir o'z xalqiga yon bosishini oldindan payqagan qizil imperiyachilar ularni ham otib tashladi. Xususan, dehqonobodlik Farmon baxshi quloq qilinishini sezib qolgach, goh Surxondaryo, goh Tojikiston, goh Qashqadaryo-da qishloqma-qishloq, ovulma-ovul darbadar bo'lib yashashga maj-bur bo'ldi. Ham o'zbek, ham tojik tilida dostonlar kuylagan Farmon baxshining bebaho merosi yozib olinmadi. Bedodlik shu darajaga yetdiki, unga o'z qishlog'iga kelib o'lishga ham ruxsat berishmadi, xoki o'zga joylarda qolib ketdi.

Bunday hodisalar qariyb 130 yillik mustamlakachilik yillari-da turli sohalarda, turli shakllarda yuz bergan. Qatag'onlar, mahv etishlar, otib tashlashlar xalq ruhiyatini sindirdi. Odamlar bu mislsiz qirg'inlar natijasida bir umr tahlika va qo'rquv bilan yashadi. Ana shu hadiksirash millat hayotini zaharladi. Turmush lazzatini, yashash zavqini zaqqumga aylantirdi.

Jadidchilik harakatining faollari, ma'rifatparvarlar, xalqimizning chin farzandlari ona yurt istiqloli, millat istiqboli yo'lida tinimsiz kurashdilar. Buyuk ma'rifatparvar Abdulla Avloniyning fig'on va dard to'la quyidagi satrlariga befarq qarab bo'lmaydi: «Xonumoni xarob, boyqushlarga hamdam, farzandlari haykaldek jonsiz, vayrona Turkiston! Yo'q, yo'q sahni jonlik janoza birla to'lgan buyuk mozor! Unga o'lik kimsalar - madfun zindalar qo'yilgan. Bu tirik o'liklar edi. Turkistonning bu kungi noqobil avlodlaridir. Uning ahvoliga Yer ham, Osmon ham yig'laydi. U ham faqir, ham haqir. Uning ahvoli chindan-da og'ir. Bir tarafdan behad yomon dardga giriftorlik, ik-kinchi tomondan xorlik.