O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan

«Arxeologiya asoslari» nomli darsligida Kavkazdagi ashell’ning o’rtalariga oid bo’lgan Kudaro-1 yodgorligida ming yil davomida uzluksiz hayot davom etgani ko’rsatiladi. Vaxolanki, Angrendagi Ko’lbuloq yodgorligida bir necha yuz ming yillar davomida uzluksiz ravishda ajdodlarimizni yashaganliklari olimlarimiz tomonidan ilmiy asosda isbotlab byerildi. Ajodlarimizni ilk qarorgoxi bo’lgan Seleun-gurni a^zxeologiya faniga noyob yodgorlik sifatida kiritili,-shida Uzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining akademigi, tarix fanlari doktori O’tkir Islomov roli kat- tadir. O’. Islomov tomonidan Seleungurda qariyb 10 yil mobaynida olib borilgan arxeologik qazish ishlari natija-sida Markaziy Osiyo arxeologiyasiga juda katta yangiliklar kiritildi. Bulardan eng muximi, bu bizning xududimizda eng qadimgi ya`ni, ashell’ davriga mansub bo’lgan ajdodla- rimizni suyak qoldiqlarini topilishi bo’ldi. Bu suyak qol-diqlari bosh, elka suyaklari va bir nechta tishlardan ibo-rat bo’lib, bular taniqli antropolog olimlar V. M. Hari-tonov va A. A. Zubovlar tomonidan o’rganilib, bu suyak qoldiqlari arxantroplarga tegishli ekanligi ilmiy jixat- dan isbotlab byerildi. Seleungur yodgorlgida 13 ta madaniy qatlam mavjud eanligi aniqlanib, ulardan jami 1500 dan ortik mehnat qurollari vva ularni chiqindilari topildi. Seleungurda arxantroplarga tegishli suyak qoldiqlariqi to-pilishi birinchi katta yangilik bo’lsa, ikkinchi katta yangi-lik Seleungurdagi toshdan yasalgan mehnat qurollarini Markaziy Osiyoda xaligacha topilmaganligi va ularni faqat o’ziga xosligi bo’ldi. Bu mehnat qurollarini yasagan ajdod-larimiz bo’lmish arxantroplarga olimlarimiz tomonidan «Fyergantrop» (Farg’onalik odam) deb nom byerildi. Demak Noto ‘a’P«§ lar bo’lmish zindjantrop, pitekantrop va si-nantroplar qatoriga fyergantroplar ham ko’shildi. Xronolo-gik jixatdan fyergantroplar pitekantroplardan keyin, si-nantroplardan esa oldingilari hisoblanadi.
Seleungurdagi uchinchi katta yangilik eng qadimgi hay-vonlarning suyak qoldiqlarini ko’plab topilishi bo’ldi. Bo’larning ko’pchiligi 1 million yil
avval yashab, keyincha-lik umuman yo’qolib ketgan hayvonlar- g’or arsloii, qadi-miy ot, qulon, nasorog va boshqalarni suyak qoldiqlari ekanligini aniqlanishi bo’ldi. Chunki bu topilmalar Sele-ungur yodgorligini yoshini 1 million yil bilan belgilani-shiga xech qanday shubxa qoldirmaydi.
Shuni alohida aytish joizki, 1938 yilda A. P. Oklad-nikov tomonidan Teshiktosh g’oridan neandyertal’ bolani su yak qoldiqlari bilan birga must’e qurollarini topilishi nafaqat bizning O’zbekistonimizda balki, butun O’rta Osiyo xududida ajdodlarimiz tarixini boshlanishi 80 -100 ming yil bilan belgilangan edi. Bunday xulosa o’z davri uchun to’g’ri edi. Sababi o’sha davrda O’rta Osiyoda must’edan avval-gi madaniyat qatlamiga ega bo’lgan bironta yodgorlik yo’q edi. Shuning uchun ham O’rta Olsiyoning must’e odamlari Old Osiyodan kelib o’rnashib qolganlar degan fikrlar mavjud edi.
Ammo Seleungurda olib borilgan ilmiy izlanishlar na-tijasi ajdodlarimiz tarixini nafaqat 10 karra qadimiy-ligini balki, O’rta Osiyodagi must’e yodgorliklarini tari-xiy ildizi shu O’rta Osiyoni o’zidan ekanligini. ya`ni chetd^n keltirilmaganini kursatdi, Bunday katta ilmiy kashfiyot-lar akademik Ya. G’. G’ulomov raxbarligida milliy kadrlar-dan tashkil topgan o’ziga xos maktabning dastlabki mevala-ri bo’lib, O’rta Osiyoda inson tarixi 80- 100 ming yildan 1 million yilga etkazildr. Ma`lumki Afrikadagi Olduvey madaniyatiga oid eng qadimgi mehnat qurollarini asosan 3 ta turi mavjud edi. Bo’lardan biri ko’p qirrali yumaloq shaklga yaqin qiyofadagi tosh qurollar bo’lib, ular rus ada- biyotlarida .«mnogogranniki» deb ataladi. Bu qurollardan o’simlik tomirlarini va hayvon suyaklariny maydalab is-te`mol qilishda foydalanganlar. Bu qurollarni arxeolog-lar urish qurol (udarnaya orudiya) lari deb ataganlar. Ik- kinchi xil qurollari asosan uchirindi (otshep’) lardan qi-lingan bo’lib, ularni xajmlari har xil bo’lgan. Ulardan asosan go’shtlarni kesib eyiShda foydalanganlar. O’chinchi xili choppyer va choppinglar bo’lib, ular asosan qayroq tosh-lardan yasalgan.
Shuni aytish joizki, Seleungurda dastlabki qazish ishlarida ajdodlarimizni ilk mehnat qurollari bo’lgan nayzasimon (pik) lar, yumaloq shakl (sfyeraoid) ga yaqin bo’lgan mehnat qurollari uchburchaksimon (klivyer) larda og’ir to’mtoq boltasimon (kolun) lar qo’l chopqi (ruchnaya rubila) lar juda kam topilgan bo’lsalar keyingai yillarda ular ko’plab topildi. Bu turdagi mehnat qurollarini Sele-ungurni 13 ta qatlamini barchasidan ko’plab topilishi biz-_ ning Farg’ona vodiyimizda ashell’ davrini uzoq yillar da-vomida uzluksiz ravishda rivojlanagnidan dalolat byeradi. Shuni alohida ta`kidlash joizki ashell’ davrida yashagan odamlarni ajdodlari yer sharini qayerida yashagan bo’lishla-ridan kat`iy nazar yuqorida tilga olingan tosh qurollari bilan bir qatorda yog’och
qurollardan ham foydalanganlar. Shunday bo’lishi tabiiy xolatdir. Chunki, yog’ochdan qurol yasash birinchidan, tosh qurol yasashga nisbatan qulayrok, ikkinchidan yog’och xom-ashyo sifatida turli regionlarda ko’plab uchrab turadi. eng muximi yog’ochdan yasalagan mehnat va ov qurollari samaradorliklari jixatidan tosh quroldan kolishmaydilar. Ammo yog’ochlardan yasalgan mehnat va ov qu-rollari duch kelgan daraxt shoxlaridan ham yasalavyermagan. Imkon qadar qattiq va .og’irligi boshqa daraxtlarga nisba- tan vazmin bo’lgan daraxt shoxlaridan aniqrog’i silliq va kam butoqli shoxlardan yasalgan. Bu borada uzoq yillar tajriba ishlarini olib borgan arxeolog olimlarimizni fikrlariga ko’ra Evropaning ko’p joylarida dub va tissa daraxtlaridan, Kavkazda samshid va O’rta Osiyoda do’lana daraxti shoxlaridan foydalanganlar. Bu qattik daraxtlarni silliq shoxlaridan ajdodlarimiz asosan 4 xil ko’rinishdagi qurollarni yasaganlar. Bular o’zlarini bajaradigan vazi-falriga qarab, 2 ga bo’linadilar: 1. mehnat qurollari, 2. ov qurollari. Mehnat qurollariga «pal’ka-kopal’ka» ya`ni bir tomoni nayzasimon uzunligi 1 metrdan oshmaydi-gan daraxt tomirlarini va turli xasharotlarni qazib olish-ga mo’ljallangan. Ikkinchisi «kolotushka» bo’lib, bu mehnat kuroli prizma shaklidagi o’zaklardan plastinkalarni uchi-rishda va uchirindilarni ishchi qismlarni retush qilishda foydalanilgan.
Qattiq yog’ochlardan yasalgan ov qurollari esa ovchining bo’yiga qarab ikki metr xatto undan ham uzun bo’lgan. Bu xildagi ov qurollari asosan ma`lum bir masofadan turib hayvonlarga zarb bilan irg’itib sanchishga mo’ljallanganli-gi uchun ularni bir uchi juda o’tkir uchli bo’lgan. Bu ov qu- rollarini yo’g’onligi hozirgi zamon ketmon soplaridan yo’g’on bo’lmagan. Bularni bir uchlari avval tosh qurollar yordamida qalam uchiga o’xshatib yo’ilgan, so’ng o’t alangasida engil kuydirilib, kuygan joylarini yerga ishkab silliq-lashtirilgan. Natijada juda o’tkir nayza uchi xosil bo’lgan. etnografik ma`lumotlarga qaraganda, bir xindu (indeets) shu xildagi ov quroli bilan o’z hayoti davomida 978 ta yaguar ya`ni arslonni yakkama- yakka olishuvda o’ldirgan. Ammo shuni Ham aytish kyeraki shu xildagi ov qurollari hamma yodgor-liklarda ham saqlanib qolmagan. Sababi yog’och qurollari Kanchalik kattik yog’ochlardan yasalgan bo’lmasin ular uzoq muddat saqlanish xususiyatiga ega emaslar. Lekin shunga Qaraman ba`zi joylarda bunday yog’ochdan yasalgan ov qurollari bizgacha saqlanib qolganlari ham bor. Masalan ashell’ davriga oid biz uchun juda ahamiyatli bo’lgan yog’och qurollar qoldig’i Ispaniya`ning Toral’ba qarorgoxidan ov nayzala-rining uchi va qazish uchun ishlatilgan palka- kopalkalarni qoldiqlari topildi. Angliya`ning Klekton qarorgoxidan esa tissadan qilingan nayzaning uchi topildi. Gyerma^
niya`ning Lyeringen qarorgoxidan esa tissadan yasalgan uzunligi 2 metru 15 santimetrlik nayzani filni qobirga oralig’iga sanchilgan xolatida topildiki, bu qurolni funk^ tsiyasi o’zi bilan edi. Bu ov qurolini biz uchun eng ahami- yatlisi nayzaning uchini o’tkirlash maqsadida o’tda kuydi-rishdan foydalanganligidir.
YUqoridagilardan xulosa shuki ashell’ davri ajdodla-rimiz o’z hayotlarida faqat tosh qurolllardangina foydala-nib kolmasdan yog’och qurollardan ham keng foydalanganlar. Garchi bizning O’rta Osiyodagi madaniy qatlamlarga ega bo’lgan Ko’lbuloq va Seleungur qarorgoxlarida yog’och qurol-lar topilmagan bo’lsada, bu qarorgox egalarining yog’och qu-rollardan foydalanganliklariga shubhamiz yo’q.
YUqorida bayon qilingan xulosalarga asoslanib, mutax-ssis olimlarimiz Xaydarkon chuqurligi va Farg’onani janu-bida ilk odamlar tomonidan joylanishuvini 1 million 100 ming yil bilan belgilaydilar. Paleolit davri buyicha bu-tun dunyoga yirik olim sifatida tanilgan frantsuz olimi F. Bord Osiyo kontinentiga joylashgan Xindiston. Pokiston. Indoneziya. Xitoy, Falastin hamda Afrikaning shimoliga Evropa xududini janubiga qadimiy odamlarni joylashuvini o’rta hisobda 1 million yil bilan belgilaydi. Seleungurni ko’p sonli arxeologik topimalarini o’rganish natijalariga suyanib bizning arxeolog olimlarimiz Markaziy Osiyo xudu-dida ham aniqrog’i uni shimoliy-sharqiy qismida ilk pley-stotsen davrida, ya`ni 1 million 150 ming yil avval odamni paydo bo’lish jarayoni boshlangan degan xulosaga keladilar. Shuning uchun ham Markaziy Osiyo xududini ham yuqorida F. Bord tomonidan ko’rsatilgan zonaga kiritadil^ar.
YUqoridagilardan xulosa shuki nafaqat O’zbekiston xu-dudida balki, butun Markaziy Osiyoda odamni paydo bo’lishi Surxondaryo viloyatini Teshiktosh g’oridan topilgan 8 yashar neandyertal’ boladan boshlanmay. balki shu bola kabi nean-dyertal’ odamdlarning ajdodi bo’lgan Seleungur makonining arxantroplaridan ankirogi fyergantroplaridan boshlanadi. Bizni eng qadimiy ajdodlarimiz xaqida qimmatli ma`lumotlar byeruvchi Seleungur yodgorligidan keyingi ajoyib yodgorlik bu marxum arxeolog olim M. R. Qosimov tomonidan arxeologiya faniga kiritilgan Ko’lbuloq yodgorli-gi bo’lib, uni uzoq yillar davomida o’rganilishi natijasida bu qa^rorgoxda 41 ta madaniy qatlam borligi aniqlandi. Ilmiy izlanishlar shuni ko’rsatdiki Ko’lbuloq yodgorlgini yuqoridan 1 - 3 qatlam yuqori paleolitga, 4 -dan to 9 - qatlamgacha esa must’e davriga, qolgan quyi qatlamlari esa so’nggi ashell’ davriga oid deb topildi. Demak bu yodgorlik-da so’nggi ashell’ arxantroplaridan tortib, neandyertallar va kromononlar yashaganlar ya`ni, bu
makonda juda uzoq vaqt uzluksiz hayot davom etgan. Ashell’ madaniyatidan so’ng must’e, undan so’ng yuqori paleolit madaniyatlari o’sib chiqqan.
Bunday arxeologiya fani uchun qimmatli ma`lumotlarni byeradigan yodgorliklar jahon miqyosida ham juda kamdan kam uchraydi. Shuning uchun ham Rossiya Fanlar Akademiyasi-ni xaqiqiy a’zosi zabardast arxeolog olnm A,P. Dyerevyan-ko Ko’lbuloq yodgorligi va uni arxeologik ashyolari bilan tanishib chiqib: «Agar dunyo buyicha Ko’lbuloq kabi yodgorlik-lar 4 ta bo’lsa, shulardan biri Ko’lbuloqdir» degan edi. eng muximi shundaki Ko’lbuloqda yashagan bizni ajdodlarimiz bo’lmish arxantroplar biologik jixatdan rivojlanib xozrgi zamon shakliga kelganlar.
Xulosa qilib shuni aytish kyerakki must’e oid Teshik-tosh g’ordan so’ng Seleungur va Ko’lbuloq kabi jahon ahamiya-tigi molik bo’lgan yodgorliklarni topilishi va ularni o’rga-nilishi nafaqat bizning O’zbekistonimiz balki, butun Mar-kaziy Osiyo arxeologiyasi srxasida juda katta tarixiy aha-miyatga ega bo’lgan voqea bo’ldi. Bunda marxum ustozimiz Ya. G’. G’ulomovning xissalaoi bekiyosdir. Chunki yuqoridagi yod-gorliklarni tilga kirgizgan, ajdodlarimiz tarixini 80-100 ming yildan 1 million yilga etkazgan arxeolog olim-lar O’tkir Islomov va Mirvoxid Qosimovlar Ya. G’. G’ulomov-ning tinimsiz qilgan sayi haraktlari tufayli fan olamida kamolotga etganlar.
YUqoridagi satrlarda Markaziy Osiyo xududida ajdod-larimiz tarixi Seleungur va Ko’lbuloq yodgorliklari miso-lida hozyrgi kunimizdan million yil ilgari boshlangani xaqida arxeolog olimlarimizni daliliy ashyolariga suyangan xolda bayon qildik. Bu har ikkala noyob yodgorlik ajdodla-rimizning eng qadimgi tarixini har tomonlama yoritishda bir-birini to’ldirganini ham guvoxi bo’ldik. Agar Seleun-gur yodgorligidan biz uchun g’oyat katta tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan eng qadimgi ajdodlarimiz bo’lmish Fyergantroplarni suyak qoldiqlari topilgan bo’lsa, Ko’lbuloqdan 41 ta mada-nii qatlamdan topilib, u yerda ashell’dan tortib to mezo-lit (o’rta tosh asri) gacha bo’lgan davrda uzluksiz hayot davom etganligi isbotlandi. egni muximi Markaziy Osiyodagi must’e davri ajdodlarmizni kelib chiqishlarini chetdan de- guvchilarni fikrlari g’ayri ilmiy ekanligi isbotlandi. Aniqrog’i Teshiktoshdan topilgan bizning ajdodlarimiz bo’lmish poleantroplarni kelib chiqishlari chetdan kelgan kelgindilardan emas, balki shu Markaziy Osiyoda yashagan Fyergantroplardan ekanliklari ilmiy jixatdan har tomon-lama isbotlab byerildi. O’z ishlarinn xaqiqiy fidoiylari bo’lgan arxeolog olimlarimizni endigi muxim vazifalari bizning Markaziy Osiyo xududida yashab o’tgan must’e davri ajdodlarimizni avlodlari kkmlar bo’lganinin va
ular qayerlarda yashaganliklaripa, ularni hayot tarzlari qanday kechganini aniqlashdan iborat edi. Bunday kuxim masala o’z echimini 1939- yilda Samarqand san`at va madaniyat tarixi muzeyining xodimi N. G. Harlamov tomonidan, Samarqand shaxri bog’ining ko’l yonda arxeologiya faniga