O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan

TAYANCH SO'ZLAR VA IBORALAR Arxeologiya, xronologiya, makon, manzilgoh, ov qopqoni, g'or,
qoyatosh rasmlar, qishloq, shahar, ibodatxona, qabr-qo'rg'onlar, harbiy istehkomlar, sardoba, karvonsaroy va h. k.

ANNOTATSIYA

O'rta Osiyo hududida insoniyat tomonidan qilingan moddiy madaniyat yangiliklari. (Paleolit davridan ilk temir davrigacha) Yangilik kuzatilgan yodgorlik. Davriy sana.

Temir asrining umumiy ta'rifida kuxna dunyoda dastlabki temir buyumlarning paydo bulishini mil.av. XU asrga oidligini ta'kidlab utgan edik. Urta Osiyoda temir buyumlarning yoki umuman temir asrining boshlanish sanasi munozaraga sabab bulib kelmokda. Tanikli arxeolog olim V.M.Masson 1959 yilda nashr etgan (Margiyonaning kadimgi dexkonchilik madaniyati. «Drevnezemledelogecheskaya kultura Margiani. M —L., 1959) asarida Urta Osiyoda temir asrining boshlanishini Yaz 1 davriga, ya'ni miloddan awalgi 900 — 650 yillarga oid deb aniklagan edi. A.Askarov va LJAlbaumlar Urta Osiyoda ilk temir asrining boshlanishini Kuchuk II davriga , ya'ni miloddan awalgi 7500 — 600 yillarga oid deb ta'kidlaydilar. Arxeolog

• 
  olim A.S.Sagdullaev Urta Osiyo yodgorliklarida temir buyumlaming paydo bulishi sanalarining majmuini yaratgan.
  
  1. 
     Janubiy Turkmaniston.
     

Anau — miloddan awalgi IX —VTI asrlar. Anau — miloddan awalgi U —IV asrlar. Elkendepa — miloddan awalgi U asr.

2. 
   Sugd ulkasi.
   

Daratepa (Kashkadaryo viloyati) — miloddan awalgi VII-VI asrlar. Lolazor (Samarkand shaxri xududida) — mil. Av. VI — IV asrlar.

Afroosiyob	(eng kuyi katlam) —	miloddan awalgi VI - U	asrlar.
3. Xorazm	va sak yodgorliklari.
Kuyisoy	— miloddan awalgi	VTI — IV asrlar.

Uygarak — miloddan awalgi VII —U asrlar. Kuzali kir — miloddan awalgi VI —U asrlar.
Dingilji — miloddan awalgi U asr.
4. Baktriya ulkasi.
Gozimulla — miloddan awalgi VI —Uasrlar.
Kizilcha 1 — miloddan awalgi VI —U asrlar. Kal'ai Mir — miloddan awalgi VI —IV asrlar.
Kizilcha IV— miloddan awalgi U —IV asrlar. 5. Fargona vodiysi.
Dalvarzin — miloddan awalgi VIII asr. Oktom — miloddan avalgi U —IV asrlar. Dashti Asht — miloddan avalgi U — IV asrlar.
6. Pomir mozorlari topilgan temir buyumlar sanasi.
Tegirmon suv — miloddan avalgi VI asr.7.Okbayt — miloddan awalgi VI —IV asrlar. Tomdi — miloddan awalgi U —IV asrlar. Alichur 2 — miloddan awalgi U — IV asrlar.
Uzbek—olmon arxeologik guruxining janubiy Uzbekistondagi bronza (jez) asrining eng yirik yodgorligi (Uzbekiston xududidagi eng dastlabki shaxar) katlamlarida miloddan awalgi XIII asrga mansub temir buyum koldigini topib urgandilar. Bu topilma arxeolog — olimlarga janubiy Uzbekiston xududida istikomat etgan kabilalar xettliklar bilan ayni bir vaktda temir buyumlar bilan tanisha bosh — laganliklaridan dalolat byeradi. Urta Osiyoda ilk temir asrining boshlangich nuktasi miloddan awalgi 1 ming yillikning boshlari deb aniklangan bulsa, miloddan awalgi
IX —VIII asrlar sunggi jez (bronza) asridan ilk temir davriga utish boskichi xisoblanadi. Yukorida temir buyumlaming paydo bulishi sanalari majmua sidan kurinib turibdiku Urta Osiyoda temir buyum — larning ommaviy ravishda turmushda foydalanishi miloddan awalgi VII — VI asrlarga oid.

2. 
   Janubiy Turkmaniston xududida ilk temir asri. Janubiy Turk — manistonning ilk temir davri yodgorliklarini urganish asrimizning boshida R.Pompelli faoliyati bilan bosh — langan. 1950 yillarda Marv voxasida V.M.Masson tomonidan Yazdepa va x.k. yodgorliklarda keng kulamda tadkikotlar utkazildi. Tadkikotlar asosida
   

Marv voxasining uzida bir kancha dexkonchilik voxasi va ularning Markaziy shaxri aniklangan.

1. 
   Toxirboy dexkonchilik voxasi. Bu voxa tarkibiga Toxirboy I, II va Churknok kabi yodgorliklar kiradi. LYazdepa dexkonchilik voxasi. Bu voxaning markazi
   

atrofida unga nisbatan kichik yodgorliklardan tarkib topgan Yazdepa xisoblanadi.

2. 
   Aravamdepa dexkonchilik voxasi. (8 yodgorlikdan tarkib topgan).
   
3. 
   Taip dexkonchilik voxasi. (7 yodgorlikdan tarkib topgan).
   
4. 
   Tugalok dexkonchilik voxasi. (Tugalok dexkonchilik voxasi uz tarkibiga 10 dan ortik odgorlikni birlashtiradi).
   

Shimoliy Parfiya xududida ilk temir asri yodgorliklarining urganilishi tarixi XX asrning birinchi un yilligida tadkikotlar utkazgan Amyerika ekspeditsiyasi faoliyati bilan boglik . (R.Pompelli tomonidan Anau yodgorligining janubiy yon bagrida amalga oshirilgan kazuv ishlari tufayli Anau IV deb nomlangan arxeologik katlam (kompleks) paydo buldi).
Keyinchalik Parfiya ulkasidagi ilk temir asri yodgorliklarini urganish ishiga A.A.Maruhenko_r S.A.Yerisov (asrimizning 40 — 50 yillari), V.I.Sarianidi, K.A.Kachuris (asrimizning 60 — 70 yillari) lar muxim xissa kushganlar. Shimoliy Parfiyaning ilk temir asri yodgorliklari 3 turga bulinadi: l)arki — a'loli yodgorliklar.
2) umumiy maydoni 1 gektarga yakin yodgorliklar. 3) kichik yodgorliklar (umumiy maydoni 0,5 ga va x.k.). Birinchi turdagi yodgorliklarga sunggi bronza asrida paydo bulgan Elkendepa yodgorligi kiradi. Bu yodgorlik ikki kismdan kup burchakli arxi — a'lo va unga tutash asosiy shaxar kismdan iborat. Janubiy Turkmanistonning ilk temir asri kadimiyotlari arxeologik davrlanishga kura 3 — asosiy davrga bulinadi. (Janubiy Turkmanistonning ilk temir asrini davrlashtirish uchun asos bulib Yazdepa yodgorligi xizmat kilgan). Yaz - 1; Yaz - II; Yaz - III;
Yaz 1 — miloddan awalgi 950 — 750 yillar. Yaz II — miloddan awalgi 750 — 500 yillar. Yaz III - miloddan awalgi 500 - 400 yillar.
Yodgorliklarning tuzilishida uzgarish bilan bir katorda Janubiy Turkmaniston xududida ilk temir asrida kulolchilikda xam bir kator sezilarli uzgarishlar yuz byeradi. Jumladan kulda yasalgan charxsiz) idishlar soni ortadi, ular tashki tomondan rasmlarga bezaladi, keyinchalik VII —VI asr oraligida aksariyat sopol idishlar bankasimon kurinishga ega buladi. Me'morchilikda sun'iy uslubda kurilgan saxn (platformalar) paydo buladi, doirasimon shakldagi
mustaxkam kal'alar yuzaga keladi. Janubiy Turkmanistonda bu davrga kelib Shimoliy Baktriya (Surxondaryo viloyati, Janubiy Tojikiston xududlari) dagidek sun'iy sugorishga asoslangan dexkonchilik madaniyatining tarakkiy etganligini kuzatamiz. Yukorida Urgulsoyning bosh kismida boshlangan. Ulka madaniy xayotida sodir bulgan bu uzgarishlar ildizini bir gurux olimlar (VLSarmanidi va x.k.) Xurosondan , ayrimlari (A.Askarov, Yu.Zadneprovskiy) Fargona vodiysidan izlaydilar. Ularning fikricha, bu madaniyat boshka yurtlardan axolining bu yurtlarga
kelib urnashishi okibatida paydo bulgan. Miloddan awalgi VII asr urtalarida Kuchuktepa madaniyati zaminida kadimgi Baktriya madaniyati shakllangan. Baktriya madaniyati bevosita Kuchuktepa madaniyatining uzviy davomidir . Bu davrda ikki kismli shaxarlar barpo bulgan, sinfiy munosabatlar tulik shakllangan va davlat vujudga kelgan. Surxondaryo viloyatida kadimgi Baktriya madaniyatining 36 yodgorligi aiklangan. Bular kurilish uslubi, maydoni va vazifasiga kura kuyidagi turlarga bulinadi. 1. Shaxarlar. 2. Arkli kishloklar. 3. Arksiz kishloklar. 4. Xarbiy istexkomlar. 5. Ibodatxonalar. 6.Kurgonlar. Bu yodgorliklar asosan uch dexkonchilik ulkalarida joylashgan. Shyerobod dexkonchilik ulkasi Ulanbuloksoy va Shyeroboddaryo xavzalarini uz tarkibiga oladi. Bu ulkada Kuchuktepa, Pshaktepa, Talloshkon va Jondavlattepa kabi yodgorliklar joylashgan. Boysun dexkonchilik ulkasi Bandixon, Mirshodi, Sangardak, Tupalang daryolari xavzalarini uz ichiga oladi.
Voxaning Markaziy shaxri Kiziltepa bilan bir katorda Bandixontepa, Gozimulla kabi yodgorliklar mavjud. Surxon dexkonchilik markazi Surxondaryoning urta okimi va kuyi okimlari atrofidagi xududlarni uz tarkibiga olgan. Bu ulkaning markazi Bandixontepa xisoblangan. Xar bir dexkonchilik ulkasi uzining bosh shaxri, 5 — 6 tadan kishlok va kal'alariga , diniy in — shootiga ega bulgan. Bu juda muxim siyosiy vokea bulib, kichik davlatlarning shakllanish jarayonini aks ettiruvchi arxeologik dalildir. (Ana shunday kichik davlatlarning 2 tasi Aleksandr Makedonskiy yurishlarini ta'riflagan grek tarixchi malumotlarida uchraydi. Paretakena, Bubakena). Miloddan awalgi VI asrda bu davlatlarning birlashtirilishi tufayli Urta Osiyodagi eng kadimgi davlatlardan biri xisoblangan kadimgi Baktriya podsholigi vujudga kelgan. (Baktriya yoki Baktriana yunoncha, forsiyda Baktrii. Zardushtiylikning mukaddas kitobi «Avesto»da bu ulka Baxdi nomi ostida tilga olinadi. Baxdi Yeronga nisbatan sharkda joylashgan ulka degan manoni anglatadi. Bu podsholik tarkibiga Surxondaryo viloyati xududidan tashkari Janubiy Tojikiston va Shimoliy Afgoniston yerlari xam kirgan. Kadimgi Batriya davlatining siyosiy tarixiga murojaat etsak, miloddan awalgi VI-IV asrlarda bu davlat Yeron axmoniylari davlatiga karam davlatga aylangan. Bu vokea miloddan awalgi 545-539 yillar oraligida Kir boshchilik kilgan Yeron kushinlari tomonidan Urta Osiyoni bosib olinishi okibatida ruy byergan. Shu sanalardan tortib to makedoniyalik Iskandar kushinlari tomonidan kadimgi Yeron davlatining tor—mor etilishiga kadar Baktriya
Yeron axmoniylarining katta satrap (viloyatlaridan) biri xisoblangan.
Arxeologik manbalarga tayanib fikr yuritadigan bulsak, yeron axmoniylari baktriyaliklar madaniyatiga aytarli ta'sir kursata olmaganlar. Ayrim xorijiy olimlar Uzbekistonda shaxar turkumidagi madaniyatning shakllanishi va davlatning paydo bulishini bevosita Yeron axmoniylari istibdodi bilan boglaydilar. Bizningcha,
miloddan avalgi VI —IV asrlarda Baktriya fakat siyosiy jixatdangina axmoniylar impyeriyasiga tobe bulgan. Iktisodiy va madaniy jixatdan ular yerkin bulganlar. Shaxarsozlik va xunarmandchilikning rivoji buning isbotidir. Baktriya madaniyatiga oid Kiziltepa va Xayitobodtepalarda arxeologik tadkikotlar ut kazilgan. Bu shaxarlarning umumiy maydoni 10 gektardan 22 gektargacha bulib, Arkia'lo va shaxar kismlardan iborat. Xar ikki kism mustaxkam devor bilan urab olingan. Xarbiy istexkom kal`alardan Shyerobod voxasidagi Tallosh kon yodgorligi tulik tadkik kilingan. Bu yodgorlik doira shaklida bulib, diametri 135 metr, 5 metrli devor bilan uralgan, tashki tomondan 15 ta burj bilan muxofazalangan. Kal'a devori va burjlarda shaxmat kataklarini eslatuvchi ikki kator shinaklar joylashgan. Kal'a darvozasi uzun yulak shaklda bulib, xarbiy jixatdan juda mustaxkam kurilgan. Shurchi tumanida joylashgan Kizilcha, Muzrobotdagi Kuchuktepa. Pshaktepa yodgorliklari xam tulik kazio urganilgan. Bu yodgorliklardan xam kadimgi Baktriya madaniyatiga oid muxim malumotlar tuplangan. Kadimgi Baktriya madaniyatining ta'siri Xorazm va Sugd xududlarida yuzaga kelgan me'moriy inshootlar kurilishida va kulolchilik turlarida yakkol kuzga tashlanadi. Baktriya madaiyati miloddan awalgi IV asrning 30- yillarida boshlangan Makedoniyalik Iskandar istibdodi okibatida inkirozga yuz tutadi. Viloyatdagi kadim Baktriya madaniyatiga oid 36 yodgorlikdan 33 tasi makedoniyalik Iskandar boshchiligidagi kushinlar xujumi tufayli yondirilgan va vayronaga aylantirilgan.
Chust madaniyati, Eylaton madaniyati, Chust, Dalvarzin, Burguluk madaniyati, LATyerenojkin, X.Duke, Marokand, Samarkand sugdi, Buxoro sugdi, Kashkadaryo Sugdi, Kuykirilgan kal'a, Kal'alikir, Kuzalikir, Kuyusoy madaniyati. Fargonaning ilk temir asri madaniyatlaridan biri Chust madaniyati. Bronza (jez) asriga bagishlangan ma'ruzalarda biz Chust madaniyatiga, uning asosiy yodgorliklariga batafsil tuxtalgan edik. Chust madaniyatining boshlangich nuktasi miloddan awalgi II-1 ming yilliklar oraligi bulsa, bu madaniyatning oxirgi mavjud bulgan asrlarini aniklash muammolai va tortishuvga sabab bulib kelmokda. Eng sunggi ma'lumotlarga kura, Chust madaniyatining yukori sanasi II ming yillikning oxiri bulsa, bu madaniyatning kuyi sanasi miloddan oldingi VIII —VII asrlar deb belgilangan. Fargonada ilk temir davrida Chust madaniyatidan sung shakllangan madaniyat Eylatan madaniyati deb nom olgan. Eylatan ilk bor 1934 yilda B.A.Latinin
tomonidan urganilgan bulib, shu yodgorlikdan uziga xos sopol buyumlar kollektsiyasi tuplangan.
Xozirda Fargona tarixida Eylatan deb nomlangan bu davr bir gurux olimlar tomonidan (Yu.A. Zadneprovskiy va x.k.) miloddan awalgi VII-I vasrlar deb, N.G.Gorbunova va boshka mutaxassislar tomonidan miloddan awalgi VI —IV
asrlarda mavjud bulgan deb aniklangan. Fargona vodiysida Eylatan davri yodgorliklari barcha xududlarda mayjud bulganligi aniklangan. Eylatan madaniyati (yoki N.G.Gorbunova bu davr madaniyatini eylatan-oktom madaniyati deb nomlagan)ning yirik yodgorligi umumiy maydoni 500-400 metrni tashkil etgan Eylatan shaxri deb xisoblanadi. (Eylatan yodgorligida darvoza urni, shaxarliklar xonadoni, mudofaa istexkomlari (devor va burjlar) kazib urganilgan). Eylatan davri xujaligining asosini dexkonchilik tashkil etgan. Bu davr axolisi bugdoy,arpa etishtirish bilan bir katorda usha davrda sholi etishtirishni xam kashf etganlar. Mexnat kurollaridan tegirmon va yogurchok toshlari yoki don tuyushga muljallangan tosh kurollarni, xarbiy kurol — aslaxalardan bronzadan yasalgan uch kirrali kamon uklarini kursatib utish mumkin.
Eylatan davrining ilk boskichida sopol idishlar yasash uchun charx paydo buladi. (Butun Chust davri sopol buyumlari kulda yasalgan edi). Shunday bulsada Eylatan davrida charxsiz yasalgan sopol idishlar xam kupchilikni tashkil etgan. Eylatan sopol idishlari yasalish texnologiyasi, tarkibi va bezatilish uslublariga kura bir necha turlarga bulinadi. Ayniksa Eylatan davrida sopol buyumlarga ularga pishirmasdan turib sirtiga naksh byerish juda tarakkiy topgan. Eylatan sopol idishlarining eng kup tarkalgan turi tagi aylana shaklda yasalgan sopol kosalar xisoblanadi. Fargona Eylatan davri me'morial yodgorliklari turkumiga Oktosh mozori xam kiradi. ( Oktosh yodgorligi Fargonadan 9 km. Janubda adir buyida joylashgan. Tosh uyumlaridan iborat bu mozor diametri 3 — 5 metrgachabulgan kabrlardan tashkil topgan. Kabr ustidagi uyum ostida yerga kazilgan kabrning laxat kismi uzunligi 2,6 mx eni 1,5 metrni tashkil etadi. Dafn etilgan elkasi bilan laxatga kuyilgan bulib, boshlari garbga karab yunalgan. Oktosh bilan bir katorda Kungay, sufan va Dashti — asht kabi mozorlar xam urganilgan bulib, bu mozorlardan Fargonaning xam miloddan awalgi VI —IV asrlar kuchmanchi chorvador xalklari va ularning moddiy madaniyatini ifoda etuvchi kuplab ashyoviy manbalar tuplandi.2. Toshkent voxasi ilk temir asrida. Toshkent voxasida ilk temir davrida mavjud bulgan madaniyat Burguluk madaniyati deb nomlangan. Burguluk madaniyatiga mansub dastlabki manzilgoxlar 1940 yilda A.T.Tyerenojkin tomonidan kashf etilgan. Oxangaron daryosining urta okimida joylashgan Burguluksoy xavzasi Toshkent voxasida ilk dexkonchilik madaniyati tarkib topgan mavzelardan biri bulib chikdi. Dastlabki urganilgan yodgorlik nomiga nisbat etilib, Toshkent voxasida miloddan awalgi 1 ming yillik davomida yuzaga kelgan ilk dexkonchilik madaniyati Burguluk madaniyati deb nomlangan.
A.T.Tyerenojkin Burguluk madaniyati yodgorliklarining davriy tasnifini ishlab chikdi va bu madaniyat tarixini ikki boskichga buldi. U awal Burguluk madaniyati yoshini miloddan awalgi III — 1 asrlarga oid deb topdi. Keyinrok esa bunga aniklik
kiritib, uning yoshini miloddan awalgi IV —III asrlar bilan belgiladi. 1972 yildan boshlab Burguluk madaniyati tarixi bilan bevosita X.Duke shugullana boshladi. X.Duke Tuyabugiz suv omborining kurilishi munosabati bilan Oxangaron daryosining chap soxilida muntazam ravishda kidiruv va kazuv ishlarini olib bori, bu madaniyatga mansub 14 ta kishlok va 60 ga yakin yarim yertula va chayla shaklidagi kulbalarning koldiklarini ochib urgandi. Burguluk madaniyati kishlok koldiklarini kazish vaktida bexisob sopol parchalari, kumtoshdan yasalgan uroksimon pichoklar, bronzadan yasalgan urok va pichoklar, bigiz, ignalar topilgan. Topilmalar orasida ikki parrakli paykon xam bor. Tosh kurollar orasida yorguchoklar, tosh ugir va ugir soplari kuplab uchraydi. Sopollar kulda ishlangan. Toshkent voxasining kadimgi dexkonlari va xunarmandlari xam Burguluk madaniyati zamonida sopol idishlar ishlab chikarishda kulolchilik charxidan foydalanishni bilma — ganlar. Sopollar ikki tabakali xumdonlarda emas, balki ochik gulxanlarda pishirilgan. Shuning uchun ular kupol, murt bir tekisda jarangdor kilib pishirilmagan. Sopol idishlarning turlari xam kup bulmagan. Ular osti yassi kilib ishlangan kosalar, tuvakcha va xur — machalardan, aksariyatining sirtiga ok kizil buyok byerilib, sung pardozlangan. Sopollar uz tashki kurinishi jixatidan Chust madaniyati sopollariga uxshab ketadi. Burguluk madaniyatiga mansub barcha moddiy ma — daniyat namunalarini kayta taxlil kilish asosida X.duke bu madaniyatni miloddan awalgi IX —VIII asrlarga mansub ekanligini isbotladi.

2. 
   Zarafshon voxasining ilk temir asri madaniyati. Zarafshon voxasining ilk temir asri inshootlari Samar — kand va uning atrofida (Afrosiyob, Kuyuktepa, Lolazor ), Buxoroning kadimiy katlamlari Kalkonota, Karshi voxasida Yerkurgon va Daratepalar kabi yodgorliklar orkali malum. Zarafshon voxasida joylashgan, shuningdek tarkibiga Kashkadaryo voxasini xam bir — lashtirgan Sugdiyona Urta Osiyoningeng yirik madaniy markazlaridan biridir.
   

Sugdda ilk shaxar madaniyatining shakllanishi milod — dan awalgi 1 ming yillik boshlarida ruy byergan. Samarkanddan aksariyat mutaxassislarning ta'kidlash

• 
  laricha Karshi voxasida mavjud bulgan bulib uning markaziy shaxri Yerkurgon xisoblangan. Spitamen boshchi uncha uzok bulmagan masofada joylashgan Kuyuktepa yodgorligi Samarkand Sugdining eng kadimiy markazi xisoblangan. Miloddan awalgi VII asrga kelib kadimgi Samarkandning shakllanishi tufayli Kuyuktepa asta —sekin uz axamiyatini yukotgan va Afrosiyob urnida ilk shaxar shakllana boshlangan. Miloddan awalgi VI — IV asrlar oraligida Afrosiyob ( yunon manbalarida Marokand) 200 gektardan iborat shaxar sifatida tulik shakllangan. Samarkand atrofida ilk kanallarning shakllanishi (Dargom kanali) va Afrosiyob atrofida ilk xunarmandlar kishloklarining (Lolazor yodgorligi) shakllanishi xam ayni shu miloddan awalgi VI — IV asrlar ya'ni kadimgi sugd davrida sodir bulgan.
  

Miloddan awalgi VI — IV asrlar oraligida sugd ulkasida uch markazning mayjudligini kuzatamiz.l.Samarkand Sugdi — markazi Afrosiyob. 2.Buxoro Sugdi

• 
  markazi Buxoro shaxri urnida. 3.Kashkadaryo Sugdi — markazi Yerkurgon (Karshi shaxri atrofi).«Avesto» da Axuramazda tomonidan yaratilgan yurt — ning ikkinchisi bulib Gava — sugdiylar yashaydigan bu yurt miloddan avalgi VI — IV asrlar davomida Baktriya ulkasi singari Yeron axamoniylar davlati asoratiga tushib koladi. Makedooniyalik Iskandarning Marokand (Samarkand) ga yurishlari davomida Sugd ulkasida yana 2 ta viloyat ya'ni Nautaka Keenippalar mavjud bulganligi ta'kidlangan. Shundan Nautaka viloyati ligida makedoniyalik Iskandar kushinlariga karshi mardonavor kurash olib borgan sugdiylarda xarbiy bilimlar xam tarakkiy etganligidan dalolat byeradi. Afrosiyob 1, Yerkurgon 1, Buxoro 1 va x.k. deb nomlangan katlamlardan topilgan arxeologik ashyoviy manbalar (temir va bronzadan yasalgan kamon uklari, bankasimon sopol idishlar va boshka turdagi topilmalar) Sugd moddiy madaniyatini Baktriya, Xorazm madaniyatlariga monand xolda rivojlanganligidan dalolat byeradi.
  

2. 
   Xorazm ilk temir asrida.
   

Tarixiy adabiyotlarda shu jumladan Urta Osiyo arxeologiyasida xam «Katta Xorazm podsholigi» va «Kadimgi Xorazm» tushunchalari mavjud. «Avesto» ma'lumotlari asosida mashxur tarixchi olim S.T.Tolstov, Evropa olimlaridan V.Xenning xamda LGyershevichlar «Katta Xorazm davlati» xakidagi arxaologik izlanishlarni va tarixiy — geografik ma'lumotlarni solishtirib uz karashlarini bayon etganlar. S.T.Tolstov «Avesto» da Zaratushtraning vatani Aryanem Vaychax — kadimgi Xorazm bulgan deydi. «Avesto» ga kura, Zara tushtraning vatani Aryanem Vaychax Daytiya daryosining soxilida joylashgan.
S.T.Tolstov va boshka bir kator olimlar Daytiya bu Amudaryo deb xisoblaydilar. «Avesto» da mavjud ma'lumotlarga e'tibor byersak «Katta Xorazm»ga Urta Osiyoning katta kismi kirgan. Bu xabar yunon mualliflari tomonidan xam tasdiklanadi. Gyerodot «Katta Xorazm» davlatining ekin maydonlarini sugorish uchun Oks daryosiga tugon kurilganligini bayon kilib utgan. Olimlar Oksni Tajan daryosi bilan solishtirib, xozirgi Xirot va Mari viloyatlari «Katta Xorazm» davlati tarkibida bulgan degan goyani ilgari suradi. «Katta Xorazm» davlatining kachon inkirozga yuz tutganligi tugrisida tarixiy va arxeologik ma'lumotlar «Kattta Xorazm» ga tegishli kator janubiy viloyatlar Midiya davlati davridayok undan ajralib ketgan, uning yana kator viloyatlari esa Axamoniylar Yeroni davlati tomonidan bosib olingan. Miloddan avvalgi IV asrga kelib «Katta Xorazm» ning Amudaryoning kuyi xavzasidagi xududida Kadimgi Xorazm davlati tashkil topdi. Uning podsho sifatida Farasman ismli shaxs grek tarixchilari tomonidan tilga olinadi. Iskandar Zulkarnayn Xindikush orkali Baktriyaga undan sung Sugdga kushin tortib kelganda Xorazm
podshosi Farasman uning xuzuriga sovga-salomlar bilan kelgan va shimol tomonlarga yurish kilmokchi bulsa, uz kushini bilan unga yordamga tayyor ekanligini bildirgan. «Katta Xorazm» davlati xususida gap ketganda fakatgina Farasman podsholik kilgan kadimgi Xorazm davlati tushunilmasdan, balki uning kadimgi xududiy chegaralarini nazarda tutgan xolda fikr yuritmok lozim. Kadimgi Xorazm davlati Orol dengizining janubiy sarxadlari xozirgi Korakalpogiston Respublikasi, Xorazm viloyati va Toshxovuz viloyatining katta kismi kirgan. Miloddan awalgi VI —U asrlarda tarakkiy etgan kadimgi Xorazm davlati xakida arxeologik manbalar guvoxlik byeradi. Xorazmning ilk temir asriga oid unlab ka'1'alar, kadimgi shaxar koldiklari, mozorlar urganilgan.Massaget kabilalari guruxiga oid Tugizkent, Uygarak kabi mozorlar, Kuykirilgan kal'a, Kal'alikir va Kuyusoy madaniyatini tashkil etgan mozor — kurgonlar jumlasidandir. Kuykirilgan kal'ada arxeologik izlanishlar 1951 — 1957 yillarda amalga oshirilgan. Aniklanishicha, bu shaxar kadimgi Xorazm davlatining miloddan awalgi IV va milodiy I asriga tegishli shaxarlaridan biri bulgan. Shaxar doira shaklida kurilgan baxaybat kal'a bulgan. Shaxar tashki mudofaa devori 9 ta burj bilan kushimcha muxofazalangan. Xorazmning ilk temir asri yodgorliklari turkumiga Kuzalikir shaxarchasi xam kiradi. Umumiy maydoni uzunligi 1 km teng bu yodgorlik mustaxkam mudofaa istexkomi bilan muxofazalangan. Mudofaa istexkomlarida esa yulaksimon kengligi 2,50 metrdan 4 metr keladigan xonalar joylashgan. Shaxarning markazida yirik inshoot (ma'muriy binolar majmui) joylashgan bulib uning aslosini xajmi 285 kv. metrni tashkil etadigan zal tashkil kiladi. Shaxarning ichki kismida temir va mis rudasini yeritadigan uchok izlari va kimmatbaxo toshlarni ishlaydigan ustaxona koldiklari urganilgan.
Ilk temir asriga mansub kadimgi Xorazm yodgorliklaridan yana biri Kal'alikir xisoblanadi. Bu shaxar kadimgi Charmanob kanali buyida barpo etilgan bulib, mustaxkam mudofaa devori, burjlar va kushimcha mudofaa istexkomlari bilan kuchaytirib kurilgan. Tomonlari 1000 x 700 metmi tashkil etadi. Kal'alikir shaxrining garbiy kismida mudofaa devoriga yakin joyda axamoniylar Yeroni maxobatli me'morchiligiga mos ravishda saroy majmui joylashgan. Tadkikotchilar fikricha, bu me'moriy inshoot kurilishi tugallanmay kolgan. Bu xolni Kuykirilgan kal'ada tadkikot ishlari olib borga mutaxassislar Xorazmning axamoniylar Yeroni asoratidan kutulish bilan boglaydilar.
Xorazmning ilk temir asriga mansub yodgorliklaridan yana biri xovlilar xisoblanadi. Ana shunday xovlilar Kaltaminor kanali xavzasi buylab xar kaysi 60 metrdan 150 metr oralik masofada joylashgan. Ana shu xovlilarning biri — Dingilji deb nomlanib u tulik kazib urganilgan. Kadimgi Xorazm madaniyatining shakllanish jarayoniga yana bir bor kaytsak miloddan awalgi VI —IV asrlar Xorazm
madaniyati bilan undan sung shakllangan5 madaniyat urtasida tubdan fark bor degan fikrlar mayjud. Bir gurux mutaxassislarbu xolatni ya'ni Xorazmning arxaik davri (miloddan awalgi VI — IV asrlar) madaniyatidan miloddan awalgi IV asrdan sung shakllangan madaniyatini tubdan fark kilinishi etnik jarayon bilan boglaydilar. (BJVaynbyerg, LVPyankov ayni shu fikrni bayon etganlar). Bu nuktai nazarga kura miloddan awalgi 1 ming yillikning birinchi yarmida Uzboy va Sarikamish xavzalariga (bu joydan Amudaryo Kaspiygacha kuyilgan) katta bir gurux axolining kuchib kelish jarayoni sodir bulgan. Bu yerda joylashgan axoli vafot etganlarni Kuyisoy deb nomlangan joyda dafn etgan va bu joyda urganilgan mozorlar va undan topilgan ashyoviy manbalar Kuyisoy madaniyati deb nomlangan. Kuyisoy madaniyatini koldirgan axoli esa miloddan awalgi VII asrda Midiyaning Xoaren axolisi bulib, ular syersuv Uzboy xavzalariga kelib umashganlar. Kuyisoyliklar Xuroson xududida istikomat etgan «Katta Xorazm» podsholigi axolisi bulmish xorasmiylarning bir guruxi bulgan. Uzboy xavzalariga kelib umashgan kuy-isoyliklar yarim dexkon, yarim chorvador bulib yashab, asta —sekin Xorazm xududiga kuchib uta boshlaganlar. Dastawal ular kuyisoyliklar Xorazmning chap kirgok kismini uzlashtirib asta —sekin uning asosiy voxa kismlariga xam kirib borganlar.Urta Osiyo mintakasida ilk temir asriga utish tufayli va undan sung yuz byergan ijtimoiy tarakkiyot tufayli ikki tarixiy ulka Xorazm va Baktriyada ilk davlatchilik tuzumi shakllandi.

11. mavzu. O’rta Osiyo xalqlarining qadimgi davr moddiy madaniyatining evolyutsiyasi