Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi

 
3.2-§. Oliy oʻquv yurtlarida Python misolida predmetga yoʻnaltirilgan 
dasturlash tillarini oʻqitishning mazmuni 
 
Odatda, oʻrta umumta’lim maktablarida informatika va AT fanini oʻqitish 
oʻquvchilarda dasturlash tili asoslari haqida boshlangʻich tushunchalar bilan 
tanishish, amaliy dasturlar dastasi yordamida sodda masalalarni hal qilish, 
rivojlantiruvchi oʻyinlar hamda tayyor dasturlar uchun kompyuterda yechim olish 
kabi masalalarga qaratiladi. Oliy oʻquv yurtlarida esa fanni oʻqitishda asosiy urgʻu 
muayyan dasturlash tili asoslarini chuqur oʻzlashtirish hamda amaliy faoliyatda
uchrashi mumkin boʻlgan tipik masalalar uchun yangi dasturiy ta’minot ishlab 
chiqish boʻyicha koʻnikma va malakalarni shakllantirish va rivojlantirishga 
qaratiladi.
Hoʻjalik yuritishning turli sohalari, shu jumladan, iqtisodiyotni 
raqamlashtirish bilan bogʻliq muammolarni hal qilish zamonaviy texnik 
vositalardan tashqari, mutaxassislarning shaxsiy va kasbiy faoliyatlarida 
uchraydigan turli shakl va mazmundagi masalalar uchun yangi dasturiy 
mahsulotlarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilishni ham talab qiladi. 
Raqamlashtirish siyosatining ahamiyatini Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. 
Mirziyoyevning “Raqamlashtirish iqtisodiyot tarmoqlarida tejamkorlik va 
samaradorlikni ta’minlaydi. … Raqamli iqtisodiyotsiz mamlakat iqtisodiyotining 
kelajagi yoʻq” [IV.14] degan soʻzlaridan ham anglash mumkin.
Mamlakat iqtisodiyoti hamda tashkilotlar faoliyatini tez, qulay, samarali va 
eng muhimi tejamkor shaklda tashkil qilish jarayoni yangidan-yangi dasturiy 
texnologiyalarga boʻlgan ehtiyojni yuzaga keltiradi. Bunday texnologiyalarni 
ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilishning zamonaviy eng maqbul usuli 
predmetga yoʻnaltirligan dasturlash tillaridan foydalanishni nazarda tutadi. Chunki, 
predmetga yoʻnaltirligan dasturlash tillari dasturiy mahsulotlarni tez, sifatli, 
ishonchli va eng muhimi, jalb qilish mumkin boʻlgan resurslardan tejamkor va 
oqilona foydalangan holda ishlab chiqish imkonini taqdim eta oladi. Shuni alohida 

---

128 
ta’kirlash joizki, yangi dasturiy mahsulot ishlab chiqish uchun dasturlash boʻyicha 
yuqori malaka talab qilinmaydi. Bu holda dasturchining masala qaralayotgan soha 
boʻyicha yetarli bilimlarga ega boʻlishi kifoya qiladi.
Yuqoridagi ma’lumotlar hamda jamiyatda yuzaga kelayotgan yangicha 
qarash va yondoshuvlarhi hisobga olib, oliy oʻquv yurtlarida yoʻnalishidan qat’iy 
nazar barcha mutaxassislar uchun predmetga yoʻnaltirligan dasturlash tillarini keng 
oʻqitish tavsiya qilinadi. Bu borada, oʻqitish uchun tanlab olingan predmetga 
yoʻnaltirligan dasturlash tili mazmunini maqsadli va toʻgʻri aniqlash eng ustuvor 
va muhim masalalardan biri sanaladi.
Zamonaviy texnik va dasturiy vositalarning ishlab chiqilishi va amaliyotga 
joriy qilinishi amaldagi ta’lim tizimida ham oʻz aksini topishi talab qilinadi. 
Buning uchun dasturlash asoslari (yoki raqamli va axborot texnologiyalari kabi) 
fani mazmunini jamiyat, fan va texnikada sodir boʻlayotgan oʻzgarishlarga 
muvofiq qayta koʻrib chiqish va tegishli oʻzgartirishlarni kiritish lozim. Bunday 
muammolar V. Q. Qobulov, M. M. Aripov, A. A. Abduqodirov, N. I. Taylaqov, B. 
J. Boltayev, S. I. Rahmonqulova, A. E. Yershov, M. P. Monaxov, M. P. Lapchik, 
V.E. Jujjalov, A. G. Kushnirenko kabi atoqli pedagog olimlarning ilmiy 
tadqiqotlarida oʻrganilgan va tegishli tavsiyalar ishlab chiqilgan. Bu olimlarning 
tadqiqotlarida informatika va AT fani, uning kasbiy-pedagogik yoʻnaltirilganlik 
mezonlari, oʻquv materiallarini tanlash mezonlari hamda umumdidaktik 
tamoyillari oʻrganilgan.
Yuqorida keltirilgan olimlarning ilmiy-tadqiqot ishlarini predmetga 
yoʻnaltirligan dasturlash nuqtai-nazardan talqin qilish oliy oʻquv yurtlarida ta’lim 
yoʻnalishidan qat’iy nazar, talabalar uchun dasturlash tillarini oʻzlashtirishga 
nisbatan quyidagi imkoniyatlarni taqdim etadi:

dasturlash, uning dunyodagi mavqei, fanlar tizimida tutgan oʻrni haqida 
tugal tasavvurlarga ega boʻlish; 

ta’limda 
qoʻllanishi 
mumkin 
boʻlgan 
zamonaviy 
axborot-
kommunikatsion texnologiyalarini bilish; 

taqdim etilayotgan predmetli va boshqa dasturlash tili asoslarini chuqur 

---

129 
oʻzlashtirish;

turli shakl va mazmundagi ma’lumotlarni dasturlash nuqtai-nazardan 
moslashtirish; 

masalalarni mazmuni, qoʻllanish sohasi yoki amaliy ahamiyatiga koʻra 
sinflarga ajratish;

yechilayotgan masalalarni tahlil qilish orqali, ularni samarali hal qilish 
usullarini belgilash; 

dasturlash paradigma va vositalarini amaliy faoliyatida oʻrinli va 
maqsadli tanlash hamda qoʻllash; 

grafik, matnli, ovozli va jadval shaklidagi ma’lumotlarni zamonaviy 
amaliy dasturlar dastasi yordamida hal qila olish; 

turli shakl va mazmundagi ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonida 
foydalanishga yaroqli boʻlgan yangi dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqish va 
amaliyotga joriy qilish. 
Sanab oʻtilgan imkoniyatlar birgalikda, yoʻnalishidan qat’iy nazar, 
predmetga yoʻnaltirligan dasturlash tillarini oʻqitish jarayoniga qoʻyiladigan 
ta’limiy talablarni ham ifodalaydi. Oʻqitish jarayonini mazkur talablar asosida 
tashkil qilish yoʻlida fanning mazmunini toʻgʻri belgilab olish eng ustuvor 
masalalardan biri hisoblanadi.
Oliy oʻquv yurtlarida informatika va axborot texnologiyalari hamda 
dasturlash asoslarini oʻqitish mazmunini tanlab olishning tamoyil va metodlari 
nazariyasi N. Virt, I.V. Pottosin, Y.M. Kolyagina, A.G. Kushnirenko, V.M. 
Monaxov, I.N. Skopin, N.N. Nepeyvoda, S.I. Arxangelskiy kabi olimlar tomonidan 
oʻrganilgan [III.23]. Mazkur olimlarning ilmiy ishlari natijalarini bugungi kun 
nuqtai-nazaridan talqin qilish dasturlash tillari pedagogikasining eng ustuvor 
vazifalaridan biri sanaladi.
Predmetga yoʻnaltirilgan dasturlash tillari Python tili misolida juda katta va 
boy imkoniyatlariga ega boʻlgani uchun, uning asosiy tashkil etuvchilari boʻlgan 
dasturlash tuzilmalari, funksiya, modul, metod, obyekt, sinf kabi tushunchalarini 

---

130 
birdaniga talabalarga oʻrgatish ancha mushkul masala hisoblanadi. Vaholangki, bu 
tushunchalar talabalar egallashi lozim boʻlgan bilim, malaka va koʻnikmalari bilan
birgalikda raqamlashgan jamiyatning boʻlajak ishtirokchilarining kasbiy faoliyatga 
tayyorgarlik darajasini belgilab beradi. Sodda qilib aytganda, koʻrsatilgan 
tushunchalarni oʻqitish sifati taʻlim samarasini aniqlashda asosiy mezon boʻlib 
xizmat qiladi.
Odatda, dasturlash tillarini oʻqitish jarayoni talabalarda quyidagi bilimlar 
yuzasidan boshlangʻich koʻnikma va malakalarni shakllantirish va rivojlantirishga 
xizmat qiladi:
1.
zamonaviy kompyuterlarning operatsion tizimi va fayllar fazosi bilan 
ishlash;
2.
dasturlarni ishga tushirish usullari;
3.
klaviatura va boshqa qurilmalar bilan ishlash; 
4.
kompyuter ekranidagi ma’lumotlarni oʻqish va tegishli reaksiya 
koʻrsatish;
5.
tayyor dastur kodlari uchun kompyuterda natija ola bilish
6.
tipik masalalar uchun tayyor algoritmlar asosida dastur ishlab chiqish. 
Xususan, bu koʻnikma va malakalar oʻquvchilar tomonidan oʻrta 
umumta’lim maktablarida “Informatika va axborot texnologiyalari” fani doirasida 
(1.2.1-jadval) egallanadi. Umuman olganda, oʻrta umumta’lim maktablari, 
akademik litsey va kasb-hunar kollejlari bitiruvchilari tomonidan tegishli davlat 
ta’lim standartlariga muvofiq egallangan bu koʻnikma va malakalarni 
chuqurlashtirish jarayoni ta’lim izchilligi va uzviyligini ta’minlagan holda, oliy 
oʻquv yurtlarida yuqoriroq bosqich, mazmun va shakllarda davom etadi.
Dasturlash tillarini oʻqitish oliy oʻquv yurtlarida, bakalavriat va magistratura 
yoʻnalishlarining oʻziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, turli fanlar 
doirasida davom ettiriladi. Bu holatga oid 3.1.1-jadvalda bayon etilgan 
ma’lumotlardan koʻrinib turibdiki, dasturlash tillari bilan bogʻliq fanlarni oʻqitish 
asosan I-IV semestrlar uchun rejalashtirilgan. Tegishli bakalavr ta’lim 
yoʻnalishlarning oʻquv reja va fan dasturlariga koʻra, dasturlash tillari “Raqamli va 

---

131 
axborot texnologiyalari” fani doirasida oʻqtilishi (masalan, biologiya va 
biotexnologiya bakalavr yoʻnalishlarida - III, iqtisodiyot, geodeziya va boshqa bir 
qator joʻnalishlarda esa IV semestr) belgilangan (3.2.1-jadvalga qarang).