O’zbekiston respublikasi oliy

I-3. Tadbirkorlik tizimida marketing samaradorligini baholash

Bozor munosabatlariga o’tish sharoitida kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlariga tegishli bo’lgan korxonalarning faoliyatini baxolashda foydalaniladigan ko’rsatkichlarning o’ziga xosligi shundan iboratki, bir tomondan korxona uchun direktiv ko’rsatkichlarning yo’qligi, ikkinchi tomondan iqtisodiyotni tartibga solishning bozor tizimining shakllanganligidir. Bunday

sharoitda kichik biznes korxonasi boshqa korxonalar ichida o’zining o’rnini topishi, tashqi sharoitga moslashishi, iste’mol bozori rivojlanishi istiqbollariga ko’ra bu iqtisodiy maqsadlarni aniqlashi lozim bo’ladi. SHuning uchun kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonasi o’z faoliyatini baxolovchi ustuvor ko’rsatkichlarni ishlab chiqishi lozim.
Bu ko’rsatkichlarni ikki guruxga bo’lish mumkin:

1. 
   Iste’molchilar manfaatlarini aks ettiruvchi ko’rsatkichlar:
   

• 
  tovar aylanishi xajmi;
  
• 
  tovar aylanishining tovar tuzilishi;
  
• 
  sifatli xizmat ko’rsatish;
  
• 
  tovarlarga bo’lgan baxolar va yo’ldosh pullik xizmatlar.
  

2. 
   Investorlar manfaatlarini aks ettiruvchi ko’rsatkichlar:
   

• 
  imtiyozli aktsiyalarga xisoblangan aktivlarning sof nominal qiymati;
  
• 
  oddiy aktsiyalarga xisoblangan aktivlarning sof nominal qiymati;
  
• 
  kapitalizatsiya koeffitsientlari, ya’ni xar bir tur qimmatbaxo qog’oz qiymatining qimmatbaxo qog’ozlar umumiy qiymatidagi nisbati;
  
• 
  ortiqcha kapital;
  
• 
  taqsimlanmagan foyda;
  
• 
  oddiy aktsiyaga nisbatan xisoblangan daromad;
  
• 
  imtiyozli aktsiyalar buyicha dividendlarni qoplash;
  
• 
  aktsiya kursining daromadga nisbati.
  

Xozirgi paytda marketing faoliyatini faqat chakana tovar aylanishi va foyda rejasini bajarilishi bilangina baxolab bo’lmaydi. Marketing samaradorligi faqat iqtisodiy emas, balki ijtimoiy samaradorlik ko’rsatkichlarini, ya’ni axoliga savdo xizmat ko’rsatish madaniyati va sifati kabi ko’rsatkichlarni xam o’z ichiga oladi.
Marketing samaradorligi deganda, axoliga yuqori darajadagi sifatli savdo xizmati ko’rsatish orqali, minimal xarajatlar bilan milliy maxsulotni realizatsiya qilish buyicha yuqori natijalarga erishish xisoblanadi.
Samaradorlikning keng qamrovli mezonlarini aniqlashda xalq manfaatlaridan kelib chiqish lozim. Kam qamrovli mezonlar keng qamrovli manfaatlardan kelib chiqib, marketing korxonasining manfaatlarini ifodalaydi. Bundan shu xulosa kelib chiqadiki, marketing samaradorligining keng qamrovli mezoni axoliga yuqori darajada sifatli savdo xizmati ko’rsatish sharoitida, resurslar va xarajatlarni oqilona xajmlaridan foydalanish orqali o’sib borayotgan xalq iste’mol tovarlarining xajmini realizatsiya qilishdir.
Marketing korxonasining moliyaviy mustaxkamligini uning to’lov qobiliyati va balans tuzilishini qondiruvchi mezonlar tizimi tavsiflaydi. Bu mezonlarga joriy likvidlik koeffitsienti, o’z mablag’lari bilan ta’minlanganlik koeffitsienti, to’lov qobiliyatini tiklash koeffitsienti kiradi.
Marketing korxonalari xo’jalik faoliyatini baxolashda foydala-niladigan barcha ko’rsatkichlarni ikki guruxga bo’lish mumkin:

1. 
   Iqtisodiy samara;
   
2. 
   Iqtisodiy samaradorlik.
   

Iqtisodiy samara marketing korxonasi faoliyat ko’rsatishining iqtisodiy natijasidir. Taxlil maqsadlariga ko’ra iqtisodiy samara tovar aylanishi, yalpi daromad, foyda, muomala xarajatlari kabi ko’rsatkichlar yordamida ifodalanadi.
Iqtisodiy samaradorlik olingan samara (natija) bilan unga erishishdagi turli xil resurslarga (moddiy, mexnat, moliyaviy, axborot) bo’lgan xarajatlar nisbati orqali ifodalanadi.
Marketing soxasida uzoq muddatga mo’ljallangan ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni faqatgina moliyaviy resurslarni safarbar etish orqali amalga oshirish mumkin.
Mashxur iqtisodchi olim P.Xeynening fikricha, "Samaradorlik xar doim qimmat natijasining qimmat (boylik) xarajatlariga nisbati bilan bog’liqdir. Uning fikricha, iqtisodiy o’sish buyumlarni ishlab chiqarishni ko’payishiga emas, balki boyliklarni ko’paytirishga bog’liq. Boylik esa - bu odamlar qadrlaydigan narsadir. Bizga mumkin bo’lgan cheklangan resurslardan mumkin xolda ko’proq maxsulotlar olish, biz ko’zda tutayotgan samaradorlik va tejamkorlikning o’zginasidir. Bundan shu ma’no kelib chiqadiki, savdo samaradorligi savdo ishi uchun ketgan ijtimoiy xarajatlarning jami summasi orqali aniqlanishi kerak"¹.
Marketing samaradorligi faqatgina iqtisodiy mezonlar bilan emas, balki ijtimoiy mezonlar bilan xam baxolanishi lozim. Marketingda ijtimoiy samaradorlikni aniqlash qiyin, chunki u to’g’ridan-to’g’ri namoyon bo’lmaydi.
Xizmatlar uchun inson qancha kam asab, kuch, vaqt sarflasa, shunchalik yaxshi mexnat qiladi. CHunki xizmat ko’rsatish soxasini rivojlantirish uchun qo’yilgan mablag’lar, aqliy, energiya, milliy maxsulotning o’sishiga yordam beradi. Marketingning yaxshi rivojlanmaganligi sababli, axoli tovarlarni xarid qilish uchun ko’p vaqt sarflaydi. xar qanday iqtisodiyot oqibatda vaqtni tejashga kelib taqaladi. SHuning uchun axolining tovarlarni xarid qilish uchun ketgan vaqt xarajatlari va ularni mexnatkashlarning bo’sh vaqtiga ta’siri masalasini o’rganish muximdir. Sintetik ko’rsatkichga zaruriyat bo’lgani uchun, axolini vaqt sarflarini qiymat ifodasida olib borish zarurdir. Bu sintetik ko’rsatkichda iqtisodiy va ijtimoiy samaradorlik o’z aksini topadi.
Bozor munosabatlariga o’tish bilan marketing samaradorligini tavsiflovchi ko’pchilik ko’rsatkichlarning mazmuni o’zgaradi.
Xalq iste’moli tovarlarini ishlab chiqaruvchi korxonalarni bozorga erkin chiqishi, erkin narxlar sharoitida, ularni sonini keskin oshib ketishiga olib keladi. Tovar aylanishi xajmi qiymat ifodasida ko’payadi, lekin natural ifodada sezilarli kamayadi. Bu savdo-sotiqni xajmini kamayishini bildiradi va o’z navbatida tovarlarga sarf qilingan aylanma mablag’larning aylanishini sekinlashtiradi.
Xususiylashtirilgan savdo korxonalarida asosiy maqsad, tovar aylanishi bo’lmay, balki foydadir. Tovarlarda muzlatilgan aylanma mablag’lar foyda bermaydi. Tovar aylanishini ta’minlash uchun ularga qo’shimcha mablag’lar kerak bo’ladi. Agar tovarlarga sarflangan aylanma mablag’larni chiqarib olish imkoniyati bo’lmasa, ular narxni tushirishga majbur bo’ladilar. Sotuvchilar orasidagi raqobat bu jarayonni tezlashtiradi. Ishlab chiqaruvchi bozori sekinlik bilan iste’molchi





¹ Хейне П. Экономический образ мышления. -М.: Изд-во «Новости» при участии изд-во «Catallaxy», 1991.
bozoriga aylanadi. Tadbirkorlar foyda ketidan quvib, ma’muriy majburlashsiz xam tovar aylanishi o’sishini va xududlar o’rtasida tovar ayirboshlashni ta’minlaydilar, chunki xaridor talabini qondirish, foydaga erishishda asosiy shartdir.
Erkin savdo sharoitida tadbirkorlik faoliyatining pirovard maqsadi, tovar aylanishini o’stirish emas, balki foydani ko’paytirishdir. Bu xolatda tovar aylanish xajmi maksimal foydaga erishish vositasi bo’lib xizmat qiladi.
Xaridorlar talabini qondirish, foydaga erishishning asosiy sharti xisoblangan erkin savdoning samaradorligi, savdo tarmog’ida qo’yidagi ko’rsatkichlar orqali aniqlanishi mumkin:

• 
  tovarlarga bo’lgan taqchillikning yo’qligi;
  
• 
  tovarlarga va ayniqsa, birinchi zaruriyat tovarlariga bo’lgan narxlarning to’g’ri o’rnatilishi.
  

Marketing faoliyati shu xolda samarali xisoblanadiki, qachonki axolining
xarid fondlari, axoli uchun iqtisodiy qulay narxlarda qondirilsa. Bu masala savdo tarmog’i bilan cheklanmay, balki butun mamlakat iqtisodiyoti samaradorligini ko’rsatadi. Baxolarning to’g’ri o’rnatilganligini bilish uchun birinchi zaruriyat tovarlari bilan axolining pul daromadlari o’rtacha darajasi o’rtasidagi nisbatni o’rnatish maqsadga muvofiqdir.
Marketing faoliyatini samaradorligini aniqlash uchun ko’rsatkichlar tizimi kerak, chunki bitta ko’rsatkich bilan savdo faoliyatini aniqlash qiyin.
Marketing korxonalari aylanma mablag’laridan samarali foydalanish, ularni qanday boshqarishga, savdoni tashkil etishni yaxshilashni, tijorat va moliyaviy faoliyatining darajasini oshirishni talab qiladi.
Foyda - ishlab chiqarish daromadlari va xarajatlari orasidagi farq xisoblanadi. Bundan shu xulosa kelib chiqadiki, foydani maksimallashtiruvchi marketing korxonasining foydasini aniqlash uchun uning daromadlarini va xarajatlarini taxlil qilish lozim.
Marketing korxonasida foydaning shakllanishi tijorat faoliyatining eng muxim tomoni xisoblanadi.
Foyda o’z asosiga ko’ra ikki qismdan iboratdir: real va potentsial. Real
foyda - maxsulot sotishdan tushgan tushum bilan ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar o’rtasidagi farqdir. Potentsial foyda - korxonaning sotishdan tashqari faoliyati bilan bog’liq bo’lib, qiymati vaqt davomida o’zgaradigan aktivlardan (qimmatbaxo qog’ozlardan olinadigan daromad, mulkni ijaraga berishdan olinadigan daromad va xokazo) olinadigan daromad xisobiga shakllanadi.
Baxoning shakllanish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan foydaning shakllanishi omillarini ikki katta guruxga bo’lish mumkin: tashqi va firma ichidagi. Tashqi omillar umumiy iqtisodiy xolat, inflyatsiya darajasi, ayrim tovar bozorlarining o’ziga xos xususiyatlariga (kontsentratsiya darajasiga va ishlab chiqarish faoliyati xarakteriga) bog’liqdir.
Foydaning ichki omillari va shakllanish manbalari qo’yidagilardan iboratdir:

• 
  asosiy ishlab chiqarish faoliyati va sotishdan tashqari daromadlar;
  
• 
  innovatsiyalarni tadbiq etish;
  
• 
  tavakkalchilikni boshqarish.
  

Ishlab chiqarish omili ishlab chiqarish ko’lamida tejash orqali foydaga ta’sir etadi. Marjinalistik iqtisodiy nazariyaga ko’ra, maksimal foydani ishlab chiqarishning shunday xajmi ta’minlaydiki, bunda chegaraviy daromadlar chegaraviy xarajatlarga maksimal tarzda yaqinlashtirilgan.
Korxonaning foydaliligiga berilgan patentlar miqdori va tovar aylanishidagi yangi tovarlar miqdori yetarli darajada o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Biroq innovatsion omilning foydaga ta’siri uzoq muddatli davrda o’z ifodasini yaqqol namoyon qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida foydaning shakllanishida tavakkal-chilikni
boshqarish mexanizmi muxim axamiyatga ega. Klassik iqtisodiy nazariya asoschilaridan ingliz iqtisodchi olimi Adam Smit xam tavakkalchilik darajasi bilan foyda kattaligi orasidagi bog’lanish ustida izlanishlar olib borgan. XIX asr davomida tavakkalchilik, tadbirkorlik faoliyati natijasida foydaning xosil bulishi va o’zlashtirilishini tushuntirib beruvchi asosiy tushuncha bo’lib xisoblangan. Tavakkalchilikni baxolash va bashorat qilishning dolzarbligi iqtisodiy xolatning beqaror sharoitida keskin ortib boradi.
Tavakkalchilik omili korxonaning rivojlanish va tijorat faoliya-tining kengayish davrida yaqqol namoyon bo’ladi. Tavakkalchilikni ma’lum bir xo’jalikqarorini qabul qilish va amalga oshirishdagi u yoki bu natijaning (zarar yoki daromadning olinmasligi) olinishi extimoli deb qarash mumkin.
Marketing korxonalarining xo’jalik faoliyatini taxlil qilishda daromadlar va xarajatlarning moxiyati, xosil bo’lish manbalari, ularga ta’sir etuvchi omillarni o’rganib chiqish muximdir. Marketing korxonasining yalpi daromadi - tovarlarni sotishdan tushgan tushum (tovar aylanishi) dan tovar yetkazib beruvchilardan olingan tovarlar buyicha xarajatlarni chegirib tashlangan qismi xisoblanadi. Yalpi daromad uch qismdan iborat bo’ladi:

1. 
   Tovarlarni xarid baxosi bilan sotish baxosi orasidagi farqdan tushgan pul mablag’lari.
   
2. 
   Ko’rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar uchun tushumlar.
   
3. 
   Asosiy faoliyatdan tashqari faoliyatdan tushgan daromadlar.
   

Yalpi daromadning iqtisodiy vazifasi - muomala xarajatlarini qoplash, soliqlar, yig’imlarni to’lash va foydani xosil qilishdir. Yalpi daromadning xajmi va darajasini shakllantiruvchi asosiy omillarga qo’yidagilar kiradi:

• 
  tovar aylanishi xajmi;
  
• 
  tovarlarni yetkazib berish xarajatlari;
  
• 
  savdo ustamasining iqtisodiy asoslanganligi;
  
• 
  qo’shimcha xizmatlar miqdori va sifati.
  

Yuqorida ko’rsatib o’tilgan omillar yalpi daromadga turlicha ta’sir etadi. Tovar aylanishini o’sishi yalpi daromad massasining o’sishini anglatadi, ya’ni qanchalik tovarlar ko’p sotilsa, shunchalik savdo ustamasi ko’p bo’ladi. Tovar aylanishi tarkibining ta’siri uncha sezilarli bo’lmasa xam, ma’lum bir axamiyatga egadir. Bu xolat marketingda sotiladigan tovarlarga bo’lgan ustamalarning turli xil darajasi bilan belgilanadi. Ayrim tovar guruxlari buyicha savdo ustamalarining farqlanishi tovar aylanishi assortiment tuzilishi bilan yalpi daromad so’mmasi orasidagi bog’liqlikni belgilab beradi. Marketing korxonasining foydali va maromli
ishlashini ta’minlashda tovar yetkazib beruvchilarni to’g’ri tanlash muximdir. Tovarlarning sifati, to’lov shakli, tovar partiyalarining yetkazib berishning kafolatli chastotasi va komplektliligi tovar yetkazib beruvchilarga bog’liqdir.
Bozor iqtisodiyoti marketing korxonalariga tovar guruxlariga mustaqil xolda ustamalar o’rnatish imkonini beradi. Bunda daromad xajmi kamayishiga yo’l qo’ymaslik va raqobatbardosh baxolarni saqlab qolish muximdir.
Savdo faoliyatidan olinadigan foyda, yalpi daromad bilan tovarlarni sotish xarajatlari (muomala xarajatlari) orasidagi farq xisoblanadi. Foyda marketing korxonasining xo’jalikfaoliyatining natijaviy ko’rsatkichi xisoblanadi. Foyda xajmiga bir qator ichki va tashqi omillar ta’sir etadi.
Tashqi omillar:

• 
  siyosiy barqarorlik;
  
• 
  iqtisodiyotning xolati;
  
• 
  demografik xolat;
  
• 
  bozor kon’yunkturasi;
  
• 
  inflyatsiya sur’atlari;
  
• 
  kredit foizlari. Ichki omillar:
  
• 
  yalpi daromad xajmi;
  
• 
  muomala xarajatlari xajmi;
  
• 
  savdo xodimlarining mexnat unumdorligi;
  
• 
  tovar aylanishining tezligi;
  
• 
  o’z aylanma mablag’larining mavjudligi;
  
• 
  asosiy fondlardan samarali foydalanish.
  

Marketing tizimining amal qilishining oqilona darajasini aniq xolda maxsus ko’rsatkichlarni xisoblash orqali aniqlash mumkin. Ushbu maxsus ko’rsatkichlar qo’yidagilar kiradi:
Birinchi darajali maxsus ko’rasatkichlar:

• 
  funktsiyalar va texnologiya bosqichlari buyicha muammolar tiplari ko’rsatkichlari;
  
• 
  xolatlar yuzaga kelishini boshqarib bo’lmasligi va rejaliligi darajasi;
  
• 
  marketing muammolarini xal etish darajasi;
  
• 
  funktsiyalar va texnologiya bosqichlari buyicha qabul qilinadigan qarorlar
  

soni.


Ikkinchi darajali maxsus ko’rsatkichlar:

• 
  funktsiyalar va texnologiya bosqichlari buyicha qabul qilinadigan oqilona
  

qarorlarga mos kelmaslik koeffitsienti;

• 
  optimal tuzilmaga nisbatan qabul qilinayotgan qarorlar tuzil-malarining oqilonalik darajasi;
  
• 
  qabul qilingan qarorlarning bajarilishi darajasi;
  
• 
  qarorlarni qabul qilishning o’z vaqtidaligi koeffitsienti. Uchinchi darajali maxsus ko’rsatkichlar:
  
• 
  - marketing tsiklining samaradorligik darajasi;
  
• 
  - marketing funktsiyalarining mexnat talabligi darajasi;
  

• 
  - funktsiyalar buyicha qarorlarning rentabelligi.
  

Marketing tizimi oqilonalik darajasining maxsus ko’rsatkichlari qo’yidagilarga imkon beradi:

• 
  muammoli xolatlarni yuzaga kelishining rejaliligi va boshqariluvchanligini, ularni xal etish darajasini kompleks aks ettirish;
  
• 
  qabul qilinadigan qarorlarning miqdori va tuzilmasini normativga nisbatan aniqlash xamda maqsadga muvofiq tuzilmani loyixalashtirish uchun rezervlarni aniqlash;
  
• 
  qarorlarni amalga oshirishning tezkorligi va darajasini, ularni ishlab chiqishning markazlashganligi darajasini aniqlash;
  
• 
  xizmat ko’rsatish soxasi marketing tsiklini tashkil etilganligini tavsiflash. Korxona faoliyati jarayonida qarorlarni qabul qilish va amalga oshirish bilan bog’lik bo’lgan ko’plab xolatlar yuzaga keladi. Marketing xolatini taxlil qilish va ushbu xolatlarni xal etish samaradorligini baxolash uchun ular ajratiladi va tiplari aniqlanadi.
  

2.