O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ikkinchi bob. madaniyatning asOsiy sOhalaRi
Shunday qilib, san’at bizda insonning o‘zini tasvirlash orqali ham, uning atrofidagi hodisalarni aks ettirish orqali ham muayyan tuyg‘ular uyg‘otadi. San’at narsalardan, tabiat hodisalaridan inson uchun ahamiyatli bo‘lgan ma’no izlaydi, qidirib topadi va ko‘rsatadi. San’at voqelikni aks ettirib, barcha badiiy qadriyatlarni o‘zida mujassamlashtirar va qamrab olar ekan, demakki, voqelik san’atning asosiy mavzui hisoblanadi. San’at voqelikka qadriyatli munosabat timsoli sifatida ayni vaqtda bilishning ham o‘ziga xos alohida turini anglatadi. Chunki u obyektiv haqiqatlarni, estetik qadriyatlarni anglash va bilish jarayonining tarkibiy qismidir. San’at narsa-hodisalarning mohiyatini o‘ziga xos tasviriy va ifodaviy yo‘l bilan ochib beradi, inson ruhiy holatining eng nozik nuqtalarigacha kirib boradi. San’at bilan fan madaniy faoliyatning mahsuli sifatida bir-biriga juda yaqin, lekin ular birining o‘rnini ikkinchisi bosa olmaydi. Masalan, Abdulla Qodiriyning «O‘tgan kunlar» romani, Oybekning «Navoiy» romanlari tarixiy tadqiqotlar darajasida ma’lumot bera olmaydi, tabiiyki, bu uning asosiy funksiyasi ham emas. Boshqa tomondan, muayyan tarixiy tadqiqotlar «O‘tgan kunlar», «Navoiy» asarlarini o‘qish jarayonida tug‘ilgan tasavvurlar o‘rnini bosolmaydi. San’atning fandan farqli jihati uning tarixiy jarayonlarni, xalq hayotining rang-barang sohalarini yakka olingan shaxslar taqdiri orqali ifodalashda ko‘zga tashlanadi. San’at inson hayotining fan kuchi yetmaydigan sirli tomonlariga kira olish, uning xulq-atvori sabablari tagiga etish, o‘ziga, odamlarga, tabiatga bo‘lgan munosabatini aniqlashda ijtimoiy ongning boshqa turlaridan ajralib turadigan o‘ziga xos qudratga egaligidadir. San’at inson ko‘z o‘ngida jamiyat madaniy hayotining barcha murakkabliklarini, ehtiroslar va qarashlar jozibasini, ziddiyatli kayfiyatlarni o‘ziga xos tarzda gavdalantiradi. San’atning ijtimoiy hayotda tutgan o‘rnini belgilash ko‘p jihatdan uning mafkuraviy tabiatini anglash bilan bog‘liqdir. Shuni ta’kidlash kerakki, san’at hech vaqt yolg‘iz u yoki bu mafkura, u yoki bu qarash larning emas, balki umuminsoniy manfaatlar va intilishlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri ifodalash vositasidir. har qanday mafkura umumin soniy bo‘lsagina san’at mag‘zidan o‘rin oladi. Mafkuraning san’at mag‘ziga kirib, singib borish jarayoni xilma-xil shakl va yo‘nalishlarga egadir. San’at ma’naviy hayotda sodir bo‘layotgan har qanday o‘zgarishlarga munosabat bildiradi, davr ma’naviy-madaniy muhitining hamma tomonlarini, 1 Qaralsin: Ismoil al-Buxoriy. hadis. 4-jild, T.: Qomuslar bosh ta’ririyati. 1992, 204, 348-b. 2 Temur tuzuklari. Toshkent, G‘. G‘ulom nomidagi nashriyot, 1991, 57-b. 7— Zakaz 23 98 madaniyatshunOslik asOslaRi shuningdek, ijtimoiy tafakkur ruhini aks ettiradi. «Davr ma’naviy muhiti» san’at turlarining hammasida bir xil aks etmaydi. Bular orasida, masalan, badiiy adabiyot bunday «muhit»ga eng yaqin turadi, sho‘rolar davrida yozuvchilar ijodida kommunistik mafkura muammolari nihoyatda keng o‘rin egallaganligi bunga misol bo‘la oladi. O‘sha davrda ko‘p yozuvchilarning roman, qissa, hikoya, drama, umuman asarlari badiiy to‘qimasiga kommunistik mafkura g‘oyalari keragidan ortiq darajada singdirilgan bo‘lib, ular davr ma’naviy hayotining manzaralari, kommunistik-sinfiy, siyosiy-axloqiy, falsafiy g‘oyalar, aqidalar bilan to‘lib-toshgan edi, o‘z davri xususiyatini aks ettiruvchi «san’at- mafkura» tizimini gavdalantirardi. San’at voqelikni aks ettirish jarayonida jamiyatda amal qilayotgan axloqiy munosabatlarni, odob qoidalarini, g‘oya va qarashlarni, inson ichki dunyosini, axloqiy qiyofasini ham ochib beradi. Shu bois, san’atni inson axloq-odobining ko‘zgusidir, deyish mumkin. Axloqiy muammolar majmui badiiy asar mazmunining tarkibiy qismi ekanligi sir emas. Ayniqsa, badiiy adabiyot, teatr, kino, tasviriy san’at asarlarida muammolar tuguni, to‘qnashuvlar, qahramonlarning fe’l-atvori, xatti-harakatlari, tasvirlanayotgan obyektning muallif ko‘zi (aqli, iste’dodi) bilan baholanishi — bularning hammasi axloqiylik bilan sug‘orilgan bo‘ladi. haqqoniylikka asoslangan san’at doimo ezgulikka xizmat qiladi. Amir Temur, Bo‘ronli edigey, Otabek, Anvar, Jaloliddin, Ulug‘bek, Navoiyning ramziy qiyofalarida xalqning o‘lmas va abadiy axloqiy fazilatlari tarannum etilgan. Ayni paytda, san’at yovuzlik va axloqsizlikning xunuk va pastkashligini fosh etish orqali ham axloqiylikka xizmat qiladi. Masalan, A. Qahhorning «Og‘riq tishlar», e. Vohidovning «Oltin devor», B. Rahmonovning «Yurak sirlari», «Surmaxon» komediyalarida yovuzlik, xudbinlik, loqaydlik, yulg‘ichlik kabi xunuk illatlarni ochib tashlash aslida ezgulik, poklik, rostgo‘ylik, halollik kabi insoniy fazilatlarni tasdiqlashga bo‘ysundirilgan. San’at qadim davrlardan beri din bilan uzviy bog‘liq holda rivojlanib kelgan, qadimdan san’at va din an’anaviy bir butunlikni tashkil etgan edi. San’at va din zaminida yotgan his-tuyg‘u bir xil ma’noga ega emas, albatta. Masalan, san’atda ham, dinda ham xayol surish mavjud, biroq badiiy xayol surish diniy xayoldan tubdan farq qiladi. Din, oldingi sahifalarda qayd etilganidek, voqelikni mavhum, qiyosiy tarzda xayol qilsa, san’atda xayol voqelikka nisbatan timsollar vositasida mujassamlashadi. Agar din voqelikni mavhum shaklda aks ettirsa, san’at in’ikosda dalil-isbotli tarixiylikka asoslanadi. Din ko‘proq ilohiylikka suyanadi, san’at esa dunyoviylik 1 I. A. Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom. — T.: O‘zbekiston, 1996, 7—8-b. |