O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ESTETIK MADANIYAT
1 A. O‘lmasov, M. Sharifxo‘jayev. O‘sha asar, 18-b. 75 Ikkinchi bob. madaniyatning asOsiy sOhalaRi estetik madaniyat insonning ma’naviy-hissiy faoliyati bilan uzviy bog‘langan munosabat va qadriyatlar tizimini ifodalaydi. estetik madaniyat sohasi insonning voqelikka munosabatida uning o‘z-o‘zini erkin namoyon etishi bilan bog‘langandir. Bu erkinlikning mohiyati shundaki, inson tabiat narsalarini qayta ishlashda uning o‘z jinsi va turiga mos me’yorni topa oladi va gavdalantiradi. estetik madaniyat jamiyat madaniyatining ixtisoslashtirilgan qismi bo‘lib, uning holatini san’at va estetik munosabatlar rivojlanishi bilan bog‘lab tushuntirish mumkin. estetik munosabat va unga muvofiq keladigan estetik qadriyatlar tizimi estetik madaniyatning barqaror jihatlari hisoblanadi. estetik madaniyatning xususiyatlari esa uning negizini tashkil etuvchi faoliyatning o‘ziga xosligi bilan belgilanadi. Ma’lumki, faoliyat deyilganda insonning olamga nisbatan predmetlar bilan bog‘langan munosabati tushuniladi. Faoliyat tufayli inson tabiatni takror hosil qiladi, o‘zgartiradi, binobarin, faoliyat asosida insonning ijodkorlik qobiliyati yotadi. Faoliyat inson mavjudligining ijtimoiy usuli bo‘lib, ma’naviy-moddiy, intellektual jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Faoliyat qo‘l harakatiga o‘xshash fikrlar yo‘nalishini ham, inson xulqi qoidalariga o‘xshab ketadigan bilish jarayonini ham ifoda etadi. Faoliyat amal qilmog‘i uchun quyidagi uch jihat zarur: faoliyat sub’ekti, faoliyat obyekti, faoliyat jarayoni. Faoliyatning sub’ekti obyekt yoki boshqa sub’ektlarga yo‘naltirilgan faol jihatlar majmuidir. Shu ma’noda muayyan shaxs, u yoki bu ijtimoiy guruh va, nihoyat, jamiyatning o‘zi ham faoliyat sub’ekti bo‘lishi mumkin. estetik faoliyatning sub’ekti estetik qobiliyat, ijodiy erkin mushohada va obrazli fikrlash layoqatiga ega, muammoli holatlarda erkin xatti-harakat ko‘rsata oladigan inson hisoblanadi. Sub’ekt o‘zigacha mavjud va tayyor estetik qadriyatlarni «fahmlash» bilan chegaralanmaydi, aksincha, har safar predmetni u o‘z tasavvuri va idealiga muvofiq qayta ishlaydi. estetik faoliyat jarayonida sub’ektning estetik ehtiyojlari takomillashib, boyib boradi. Sub’ektlarning faolligi yo‘naltirilgan jihatlar yig‘indisi faoliyat obyektini tashkil etadi. Tabiat predmetlari, ijtimoiy hodisalar, insonning o‘zi shunday obyekt bo‘la oladi. Bordi-yu sub’ektning harakati uning o‘z-o‘ziga qaratilgan bo‘lsa (masalan, o‘z-o‘zini tarbiyalash, o‘zini o‘zi anglash kabi), unda sub’ekt ayni vaqtda obyekt o‘rnini ham bosishi mumkin. Faoliyat jarayoni, borliqning asosiy qonuniyatlari (yaxlitlik, mutanosiblik, uyg‘unlik, me’yoriylik va boshqalar), ularning tashqi ifodalari (yorqinlik, ifodaviylik va boshqalar), ijtimoiy taraqqiyot qonunlari (ijtimoiy ravnaq, erkinlik, insonparvarlik va boshqalar) estetik faoliyatning asosini tashkil etadi. Tabiiyki, bu xossalar tashqarida yotmaydi, aksincha, ularni aniqlamoq uchun maxsus faoliyat ko‘rsatish kerak. estetik faoliyat obyekti ana shunday vazifani bajaradi. Faoliyat sub’ekt tomonidan obyektni o‘zlashtirish darajasini ifodalaydigan 76 madaniyatshunOslik asOslaRi ko‘rsatkichdir. Demak, faoliyat sub’ektning obyektga munosabati tarzida yuzaga keladi. Sub’ektning maqsadiga ko‘ra faoliyatning bir necha turlari, masalan, qayta o‘zgartiruvchanlik, bilish va boshqalar mavjud bo‘ladi. Faoliyat jarayonida qo‘llanilayotgan vositalarga qarab, u moddiy-amaliy, ma’naviy- amaliy turlarga bo‘linadi. Shuningdek, faoliyat ishlab chiqarish va iste’molchilik tarzida ham amalga oshiriladi. Faoliyatning asosiy vazifasi insoniyat jamiyati mavjudligini ta’minlash va uning tadrijiy rivojlanishiga xizmat qilishdan iboratdir. Boshqacha aytganda, jamiyat mavjudligi va yashab turishi inson turmushining zaruriy shartidir. Binobarin, inson faoliyati yashash uchun real muhitni — «ikkinchi tabiat»ni yaratish va mukammallashtirishga qaratiladi. Bordi-yu hayvonning xatti-harakati asosan uning o‘z jismoniy mavjudligi (organizmi)ni muhitga moslashtirsa, inson faoliyati tabiatni, tevarak-atrofni o‘z maqsadlariga muvofiq ravishda o‘zgartiradi va qayta yaratadi. estetik faoliyat ham mohiyatan ana shunday xususiyatlarga ega bo‘lsa-da, muayyan tomonlari bilan ulardan ajralib turadi. Ishchi yoki olimning mehnati estetik xususiyatlarni ifodalashi mumkin. Biroq bu yerda estetik maqsad asosiy narsa emas. Shuningdek, inson faoliyati va xulqining juda ko‘p hodisalarida estetik maqsad amaliy niyatlarni yuzaga chiqarishda yordamchi vosita rolini bajarishi mumkin. Injener faoliyatidagi asosiy niyat – loyihaning mukammal va pishiq bo‘lishi, olimnikida — nazariya mukammalligini ta’minlaydigan izchillik, ishchinikida — mehnat mahsuloti sifatini oshirishdagi go‘zallik faoliyat natijasi hisoblanadi. San’at sohasida bu masala boshqacharoq ma’no kasb etadi, ya’ni bu yerda estetik maqsad mustaqil bo‘ladi, go‘zallik va mukammallikni yaratish san’atdagi asosiy, yagona maqsaddir. Shu sababli, san’at orqali kechadigan faoliyat insonni tarbiyalashi, uni kurashga chorlashi, fikrini uyg‘otishi, his-tuyg‘ulariga ta’sir etishi, kuldirishi yoki yig‘latishi mumkin. Demak, estetik faoliyat mutanosiblik (garmoniya), go‘zallik va mukammallikni maqsadga muvofiq ravishda in’ikos etish, bilish va yaratishni bildiradi. Shunga ko‘ra, qadriyatlarni yaratish va insonni go‘zal qilib shakllantirishga yo‘naltirilgan faoliyatni estetik faoliyat deyish mumkin. Yo‘nalishi va predmetiga qarab estetik faoliyatni quyidagi turlarga bo‘lish mumkin: — predmetli muhitni estetik jihozlash, ya’ni moddiy ishlab chiqarish sohasida estetik faoliyat — dizayn; turmush sharoitlarini yaratishda badiiy- amaliy faoliyat; inson tomonidan tabiiy va ijtimoiy borliqni badiiy jihozlash; buket — guldasta tuzish san’ati; xalq amaliy san’ati va h. k. — insonni estetik jihatdan tarbiyalash. Bunga xulq estetikasi; turmush estetikasi; hordiq chiqarish va sog‘liqni tiklash madaniyati; tabiatga sog‘lom |