O`zbekiston respublikasi oliy va o`ra maxsus ta`lim vazirligi farg`ona davlat universiteti sirtqi bo`limi

Ilk yosh: 1-3 

---

Ilk yoshdagi ijtimoiy rivojlanish vaziyati va uning genetik vazifasi. Bola 
hayotining birinchi yili oxiriga kelib erishgan natijalari yangi ijtimoiy rivojlanish 
vaziyatini qurishni talab qiladi. Bu bolaning katta odam bilan birgalikdagi 
faoliyatiga oid vaziyatdir. Ushbu birgalikdagi faoliyat mazmuni - predmetlardan 
foydalanishning jamoatchilik tomonidan ishlab chiqilgan usullarini o‘zlashtirishdan 
iborat (bola qoshiq bilan ovqatlanishni, stakandan ichishni, rasm chizishni, 
stulchaga o‘tirish va hokazolarni o‘rganadi). 
Muloqot jadal rivojlanishda davom etadi, zero kattalar bilan bevosita 
muloqotsiz premetli faoliyat mumkin emas. Predmetli faoliyat bilan bog‘liq 
muloqot faqat emotsionalligicha qolmaydi, u nutqiy muloqotga aylanadi. Shunday 
qilib, ilk yoshdagi bosh vazifa narsalardan foydalanishning insoniy usullarini 
o‘zlashtirish va nutqni rivojlantirishdan iborat bo‘ladi. 
Bola narsalar bilan harakat qilar ekan, hayotining ikkinchi yiliga kelib, 
ularning jismoniy (hajmi, shakli, rangi) va dinamik xususiyatlarini, masofaviy 
munosabatlarini (yaqin, uzoq), butun narsani qismlarga ajratish va qismlardan butun 
narsani yig‘ishni (piramida, matreshka kabi o‘yinchoqlarni qismlarga ajratadi va 
qayta yig‘adi) o‘zi uchun kashf qiladi. Biroq, bola narsalar bilan qanchalik ko‘p 
harakat qilmasin, u baribir ularni amalda qo‘llashning jamoatchilik tomonidan 
ishlab chiqilgan usullarini (qoshiq bilan ovqat yeyiladi, bo‘tqa aralashtiriladi; 
sochiqqa qo‘llar, yuz artiladi; qalam bilan rasm chiziladi va h.k.) mustaqil ravishda 
kashf qila olmaydi. Narsalarning vazifasi va ularni amalda qo‘llash usullarini bolaga 
kattalar o‘rgatadilar. 
Muloqotga bo‘lgan ehtiyoj, predmetli harakatlarni o‘zlashtirish bolaning o‘z 
faol nutqini ham talab qiladi. Nutq asosida umumlashtirishlar, fikrlashning ramziy 
vazifasi, ya'ni real narsalarning o‘rnini almashtira olish hamda o‘rin bosuvchi 
narsalar va til belgilari bilan amallar bajarish qobiliyatlari rivojlanadi. Biroq 
nutqqacha predmetli harakatlarni (aynan bir narsa bilan turli harakatlarni yoki turli 
narsalar bilan aynan bir xil harakatni bajarish), juftlik o‘yinlarni («ku-ku», «shar 
yumalatish» va boshq.) rivojlantirish va umumlashtirishga oid uzoq yo‘lni bosib 
o‘tishga to‘g‘ri keladi. 
Bola uchun katta yoshli odam - bitmas-tuganmas ijobiy emotsiyalar, qiziqarli 
taassurotlar va borgan sayin so‘z muhim ahamiyatga ega bo‘lib boradigan o‘yinlar 

---

manbai hisoblanadi. Kattalar bilan muloqotga kirishish, narsalar va o‘yinochqlarga 
egalik qilishga intilarkan, bola ushbu maqsadlarga erishish uchun so‘zdan 
foydalanish haqidagi chaqiriqqa javob beradi, ba'zida o‘zi tashabbus ko‘rsatib, fikr 
bildiradi. Katta yoshli odam bola bilan dialogga kirishadi, bolaning bir so‘zli 
fikrlarini grammatik jihatdan to‘liq shakllantirilgan iboraga aylanatirish orqali uning 
«kamchiliklarini tuzatatadi» (Timur dadasining mashinasini ko‘rib qoldi: «Bi-bi, 
dada». Ona: «Dadasining mashinasi. Ketdik, dadaga boramiz»). 
Bola tilni faol o‘zlashtiradi. So‘z ortida turgan tasavvur yagona 
o‘xshashlikdan («lyalya» - katta va kichik qo‘g‘irchoq) ko‘proq o‘xshatishlargacha, 
keyinroq esa nisbatan aniq umumlashtirmalargacha («mol» so‘zidan sigir, qo‘y, 
echki va ot-eshaklarni ifodalashda foydalanishdan boshlab keyinchalik «mol» 
so‘zini faqat sigir va buzoqchalarga nisbatan qo‘llashgacha) rivojlanadi. Ayna bitta 
so‘z yordamida ko‘p obrazli munosabatlar ifodalanadi («nanna» so‘zi bir vaqtning 
o‘zida «bu non», «non so‘z zahirasi 30-40 ta so‘zni tashkil qiladi. Fikrlar asosan bir 
tarkibli gaplardan iborat bo‘ladi. Bunda nonutqiy muloqot vositalari (ifodali harakat, 
bevosita namoyish qilish, ko‘zlarning to‘qnashuvi, mimikalar, imo-ishoralar va 
boshq.) hamon hukmron bo‘ladi. Bola maishiy vaziyatlar ma'nosini va ularda 
qo‘llanilayotgan nutq mazmunini tushunib yetadi. 
1 yoshu 6 oy - 2 yoshga kelib bolaning so‘z zahirasi 200-300 tagacha o‘sadi. 
Uning fikrlari grammatik jihatdan rasmiylashtirilmagan ikki-uch tarkibli iboralardan 
iborat bo‘ladi. Bola bilan katta yoshli odam bevosita muloqotga kirishgan vaziyatda 
esa nutqiy muloqot yetakchi muloqot turiga aylanadi. 
Bola hayotining uchinchi yiliga kelib nutq rivojlanishi ko‘proq keng qamrovli 
vazifalar doirasida, eng avvalo katta yoshli yaqin qarindoshlari va bolalar bilan 
munosabatga kirishish hamda ular bilan birgalikda harakat qilish (nutqning 
kommunikativ vazifasi), atrof-olamni bilish (nutqning intellektual vazifasi) orqali 
davom etadi. Bola nutqiy muloqotning asosiy shaklini - dialogik nutqni 
o‘zlashtiradi. U tashabbus ko‘rsatib fikr bildirishni, savollar berishni, javob kutishni, 
o‘zi ham savollarga javob berishni, atrofdagilarga iltimos va takliflar bilan murojaat 
qilishni o‘rganadi. 
Bola o‘z istak-xohishlari, hissiyotlari, fikrlarini ifodalash, kutilayotgan 
natijalarga erishish uchun so‘zlardan foydalanadi. Biroq bola tomonidan 

---

foydalanilayotgan so‘zlar fonetik jihatdan ancha nomukammal bo‘lib, u keng 
qamrovli ma'nolarni anglatadi. So‘z va predmetli harakatlarni qo‘llash va ular bilan 
mos ravishda harakat qilish orqali katta yoshli odam bola bilan o‘zaro bir-birini 
tushunishni va uning tilini boyitishni yo‘lga qo‘yadi. 
Bola tashabbus ko‘rsatish orqali muloqot sub'yekti, teng huquqli hamkor 
sifatida chiqadi. O‘zini tushunishlariga intilish, o‘z istak-xohishlarining bajarilishiga 
erishish bolani to‘g‘ri so‘zlashga majbur qiladi. Ushbu yoshda tengdoshlari bilan 
muloqotga kirirish emotsional aloqa o‘rnatish va o‘z shaxsiga e'tiborni jalb qilishga 
yordam beradi: bolalar bir-birlari bilan o‘ynash jarayonida o‘z harakatlarini nutq 
bilan sharhlab boradilar, ammo hozircha ular bir-biriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yuzlanib, 
murojaat qilmaydilar. 
Bola hayotining uchinchi yiliga kelib bolaning til muhitidagi faol 
yo‘naltiruvchi faoliyati boshlanadi. Bu quvonchli kechinmalar ta'siri ostida vujudga 
keladigan tovushlar bilan turli o‘yinlarda («shovqinli qo‘shiqlar») va oddiy so‘z 
ijodkorligida («golf-molflar», «o‘yin-po‘yin» va boshq.) ko‘rinadi. 
Qulay shart-sharoitlarda muloqotning uchinchi yiliga kelib bola kattalar bilan 
muloqotda ko‘rgazmali-taassurotli vaziyatga tayanmagan holda o‘z tassurotlarini 
nutqda ifodalay boshlaydi. Bolalar o‘zlari o‘qib chiqqan kitoblari, tinglagan 
ertaklari va o‘zlarining ilgarigi tajribalari haqida («Mustaqillik» maydoniga, 
hayvonot bog‘iga uyushtirilgan sayohat, Qorbobo sovg‘alari va boshqalar haqidagi 
xotiralar) fikr bildira boshlaydilar. 
Bola hayotining ikkinchi yilida nutqiy rivojlantirish v a z i f a l a r i : Nutqni 
tushunish. Bolaga eng oddiy, uning o‘ziga tanish bo‘lgan maishiy vaziyatlar, 
jarayonlar va o‘yin vaziyatlarini ochib beruvchi oson tushuniladigan so‘zlar va 
oddiy iboralar zahirasini kengaytirish. Odamlar, xonadagi va undan tashqaridagi 
narsalar, hayvonlar, o‘simliklar, uy-joylar va ularning vazifasini ifodalovchi so‘zlar 
zahirasini asta-sekin kengaytirib borish. 
Old ko‘makchilar va ravishlar yordamida ifoda qilinadigan vaziyatlarni 
tushunishni (ikkinchi yarim yillikda), buyumlar sifati, ularning hajmi va rangini 
belgilovchi so‘zlarni tushunishni shakllantirish. 

---

Kattalarning mazmuniga ko‘ra bog‘langan 2-3 ta harakatdan iborat bo‘lgan 
topshiriqlarini diqqat bilan tinglash, tushunish va bajarishni o‘rgatish («koptokni ol 
va menga uzat»). 
Faol nutq. Barcha rejimli vaziyat jarayonlarida ishonch bildirilgan his-
hayajonli muloqotni yo‘lga qo‘yish. 
Bola imkoni bo‘lgan har qanday nutqiy ko‘rinishlar va vokallashuvlarning 
paydo bo‘lishiga ko‘maklashish. 
Imo-ishoralar va yuz ifodasi bilan bir qatorda istak-hohishlarni ifodalash va 
atrofdagilar bilan o‘zaro munosabatlarni yo‘lga qo‘yish uchun zarur bo‘lgan 
so‘zlardan foydalanishga; turli sabablar bilan kattalar va bolalarga murojaat qilish: 
savol berishga; ko‘rganlarini bir nechta so‘zlarda hikoya qilib berishni o‘rganishga 
(yil oxirida) undash. 
Bolalarning kishilarni ularning yoshi va jinsiga mos holda belgilovchi 
so‘zlardan, xonadagi va xonadan tashqaridagi buyumlardan, ayrim hayvonlardan va 
o‘simliklardan, atrofdagi kishilar va hayvonlar harakatlaridan, notirik va tirik 
ob'yektlardan, ayrim mehnat harakatlaridan foydalanishlari uchun tegishli holatni 
vujudga keltirish.