Maktabgacha davrdagi kichik yoshda vaziyatga asoslangan nutqning (faqat
muayyan vaziyatga nisbatan tushunarli bo‘lgan) mutlaq hukmronligidan nutqning
vaziyatli va matndan kelib chiquvchi (ko‘rgazmali vaziyatdan alohida
tarzda)vositalarini mos tarzda qo‘llashga o‘tish ro‘y beradi.
Ikki yoshga kelib fonematik tinglash qobiliyati yangi ko‘rinishda shakllanadi.
Maktabgacha davrdagi kichik yoshda o‘z tovush talaffuzini eshitish va unga tuzatish
kirita olish, so‘zdagi umumiy va turlicha tovushlarni ajrata olish (anglay olish)
qobiliyati shakllanadi (3-4 ta so‘zdan iborat bo‘lgan qatordagi bir xil tovushlarni
eshita olish, berilgan tovushli 2-3 ta so‘zni
tanlay olish, so‘zni berilgan tovushni
ta'kidlab ko‘rsatgan holda talaffuz qilish, ajratib ko‘rsatilgan tovushni tinglash).
Besh yoshga kelib esa tovush talaffuzini o‘zlashtirish asosan nihoyasiga yetadi.
Talaffuzdagi faqat ayrim xatoliklar uchraydi: «sh»li so‘zlar har doim ham aniq
aytilmaydi; «R» L bilan yoki L bilan; «L» esa L bilan almashtiriladi.
Lug‘at atrof-muhitda o‘z yo‘lini to‘g‘ri topib olishning kengayishi tufayli
boyib boradi.
Bola yangi maishiy buyumlar, tabiat ob'yektlari, ijtimoiy hayot
ko‘rinishlari bilan tanishadi va bir vaqtning o‘zida ularning nomlarini bilib oladi.
Lug‘at nutqning turli qismlari nomlari (ot, fe'l, sifat), umumlashtiruvchi so‘zlar
(o‘yinchoqlar, hayvonlar, sabzavotlar, mebellar va h.) va antonimlar (qarama-qarshi
ma'noli so‘zlar) bilan to‘ldiriladi.
Bola ko‘rgazmali vaziyatga qaramasdan so‘zlardan foydalanishni o‘rganadi.
Buyumlar va hodisalar, ularning munosabati va aloqalari to‘g‘risida ko‘p sonli
savollar
beradi.
Fe'llarning
faollashuvi katta ahamiyat kasb etadi. Fe'llardan foydalanish nutqqa sur'at baxsh
etadi, bayoniy tusdagi qisqa matnlarning tug‘ilishi uchun sintaktik asos yaratadi.
Nutqning grammatik qatorini shakllantirish lug‘atni rivojlantirish bilan uzviy
bog‘liqdir. Bola har bir yangi so‘zni o‘zlashtirar ekan, uni to‘g‘ri o‘zgartirishni,
gapdagi boshqa so‘zlarga
moslashtirishni, ular o‘rtasida so‘z yasovchi
qo‘shimchalar o‘rnatishni o‘rganadi (o‘rdak-o‘rdakcha, qant-qanddon). Oddiy gap
tuzilmasi takomillashadi, turli toifadagi murakkab gaplar,
bevosita va bilvosita
nutqlar gaplar faol qo‘llaniladi. Bolalarni tilni tadqiq qilishning o‘ziga xos bolalar
usulidan (tovushlar, qofiyalar, so‘z ijodkorligi o‘yinlari) foydalangan holda
o‘rganadilar. So‘z bilan o‘ziga xos tarzda sinov o‘tkazish, tovush bilan o‘ynash,
so‘z shakllarini «ushlab ko‘rish» bolalar tomonidan yasalgan, kattalar lug‘atida
mavjud bo‘lmagan so‘zlar va shakllar sonining keskin oshishiga olib keladi. Bu
qonuniy jarayon butun nutq rivojining borishi uchun o‘ta foydalidir.
Nutqiy rivojlanishda individual farqlar doirasi keng. Ilk rivojlanish
bosqichida bolalar kattalar bilan muloqotda tashabbuskor bo‘lib, ko‘p savollar
beradilar (nima uchun, nega), tanish ertaklarni jon deb aytib beradilar, o‘yinlar
to‘plami, suratlar bo‘yicha kichik hikoyalar to‘qiydilar, bilishga ishtiyoqmand
ekanliklarini namoyish etadilar, quvnoq so‘zlar va qofiyalar o‘ylab topadilar. Ular
tengdoshlari bilan birgalikdagi o‘yinlarda nutqni faol qo‘llaydilar.
Nisbatan sust bolalar kattalar bilan muloqotda tashabbus ko‘rsatmaydilar,
biroq ular kattalarning suratlarni ko‘rish, yangi o‘yinchoqlar bilan o‘ynash, uydagi
ana shunday o‘yinchoqlar to‘g‘risidagi savollarga javob berish haqidagi takliflariga
ishtiyoq bilan javob beradilar. Tengdoshlari bilan birgalikda o‘yinlarni yo‘lga
qo‘yar ekanlar, bunday bolalar ko‘pincha muloqotning so‘zsiz vositalarini
qo‘llaydilar. Ular pedagogni undash uchun tovushlar va so‘zlar bilan
o‘ynaydilar(muammoli o‘yin vaziyatlarida).
Dostları ilə paylaş: