O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi аlishеr nаvоiy nоmidаgi sаmаrqаnd

4. O’simlik uyushmalari (fitosenoz) hayotida
hayvonlarning roli
Hayvonlar o’simliklarni yeb, ularning ko’payishi va tarqalishiga, mevalarini olib yurib, o’simlik uyushmalari tarkibi va strukturasiga ta’sir etadi. Hayvon tomonidan o’simlik turlarini tanlab iste’mol qilishi uning uyushmadagi nisbatini o’zgartiradi. Zararkunandalarni qirib tashlash va yerda ishlash (yumshatish, tekislash va o’g’itlash yo’li bilan uning strukturasini o’zgartirish, gidrotermik rejimi va ximizmini o’zgartirish) kabilar ham fitosenozda o’simliklar hayotiga, bilvosita bo’lsa ham, katta ta’sir o’tkaziladi. Zararkunandalarni qirib tashlash va yerda ishlash (yumshatish, tekislash va o’g’itlash yo’li bilan uning strukturasini o’zgartirish, gidrotermik rejimi va ximizmini o’zgartirish) kabilar ham fitosenozda o’simliklar hayotiga, bilvosita bo’lsa ham, katta ta’sir o’tkazadi. Har bir hayvon turi ma’lum bir o’simliklar guruhi bilan bog’liq bo’lishi tufayli, ularning har birini faoliyati uyushmaga turlicha ta’sir o’tkazadi. Cho’lda boshoqli chimli o’simliklar bilan tuyoqli hayvonlarning yaqin munosabati mavjud. Bunday maydonlarda tuyoqli hayvonlarning soni kamaysa yoki ular umuman o’tlamasa, ushbu maydonlarda boshqa har xil o’simliklar siqib chiqariladi. Bunday joylarda hayvonning o’tlashi uzoq vaqtga to’xtasa o’simliklarning o’lik qoldiqlarining to’planib borishi va ularning quruq cho’l sharoitida juda sekin parchalanishi tufayli, chirimagan eski o’simliklar qatlami hosil bo’ladiki, unda yosh novdalarning o’sishi qiyinlashadi. Bu esa o’z navbatida chimli boshoq o’simliklarining, shu maydonda (hududda) tamoman o’lishiga sabab bo’ladi. Ularning o’rniga boshqa begona o’tlar o’sadigan bo’ladi. Shu hududda yana oldingi o’simliklar uyushmasini qayta tiklash (chimli boshoqli turlarning ustunligini tiklash) uchun kamida 20 yil kerak bo’ladi. Keltirilgan misoldan shu narsa ko’rinib turibdiki, chimli boshoqli o’simliklarni normal hayot kechirishi uchun, ularni tuyoqli hayvonlar doimo yer usti qismlarini yulib turishi, novdalarini bosib ezishi va maydalashi, tuproq bilan aralashtirishi hamda urug’larini yer tagiga bosib kiritishi lozim.
Lekin tuyoqli hayvonlarni cho’lning bir joyida miqdoridan ko’p, surunkasiga boqish, cho’l o’simliklar uyushmasi turg’unligini buzadi, chunki tuproqning haddan tashqari zichlashishi, uning gidrotermik rejimini buzadi va sho’rlanishni kuchaytiradi. Boshoqli o’simliklarning ortiqcha poymol bo’lishi, chimni yo’qotadi. Sho’rlanish jarayoni esa shuvoq va sho’ra kabi o’simliklarni ko’payib ketishiga olib keladi. Boshqacha aytganda, sun’iy cho’llanish yuzaga kelib, o’simliklar uyushmasi o’zgarib ketadi hamda hayvonlar uchun oziqaga yaramaydigan o’simliklar (supurgi o’t-burgan)ning bosib ketishi sodir bo’ladi.
Ko’pgina ikki pallali o’simlik turlarining hayoti kemiruvchilar faoliyati bilan bog’liqdir. Dala sichqonlari, yumronqoziqlar va katta qumsichqonlar tomonidan ko’p yillik boshoqli va boshqa turli-tuman o’simliklarni yeyishi, ko’p hollarda ushbu o’simliklarning kemiruvchilar inlari atrofida tamom bo’lishi va yalang’och uchastkalar hosil bo’lishi kuzatiladi. Bunday joylardan kemiruvchilar eski inlarini tashlab, yangilarini kovlab ko’chib ketadi. Eski inlarining atrofiga kemiruvchi hayvonlarning siydigi va axlati boy bo’lganligi tufayli bunday uchastkada yangi o’simlik turlarining, ya’ni bir yillik efemerlarning, keyinchalik ko’p yillik oziqabop o’simlik turlarining paydo bo’lishiga olib keladi. Shunday qilib cho’lning chimli va yaylov boshoqli o’simliklari bilan qoplangan bir xil ko’rinishdagi qoplamda ayrim uchastkalarda yangi turlar bilan qoplangan joylar paydo bo’ladi. Shu usulda turli ko’rinishga ega bo’lgan mikromozaykali o’simliklar qoplami barpo qilinadi.
Umuman, cho’l, chala cho’l, sahro, yaylov va tundraning o’simlik qoplami tarixiy rivojlanish jarayonida nafaqat hayvonlar ta’sirida shakllangan, balki yana uning ko’rinishi va turg’unligi ularning doimiy faoliyati bilan ham bog’liqdir.
Hayvonlarning turlari va ularning individlari miqdorining o’zgarishi o’simliklar tarkibida ham o’zgarishlarni paydo qiladi. Bordiy-u biror hududdan hayvonlarning yo’qolishi sodir bo’lsa, bu jarayon o’simliklar uyushmasining halok bo’lishiga olib keladi.
O’rmonda yashovchi foydali hayvonlar (hasharotxo’r va yirtqich qushlar, sut emizuvchilar, yirtqich va parazit hasharotlar) tomonidan zararkunanda hasharotlarni yo’qotib turilishi o’rmon o’simliklari uchun katta ahamiyatga ega. O’rmonda foydali hayvonlarning antropogen omillar tufayli yo’qotilishi yoki tarkibining keskin kamayishi, zararkunandalar faoliyatining oshishi va katta uchastkalarda o’simliklarning halok bo’lishiga olib keladi. O’rmonni (ayniqsa, o’rmon daraxtlarini) zararkunandalardan himoya qilishda hasharotxo’r qushlarning roli alohida ahamiyatga ega, chunki ular juda ko’p zararkunandalar bilan oziqlanadi, bolalarini boqadi. O’rmonning qaysi uchastkasida zararkunandalar koloniyasi paydo bo’lsa, qushlar uni darrov topib, yo’q qilishga erishadi.

5.