O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi buхоrо davlat univеrsitеti

Quyosh energiyasi.
O’bekistonda quyosh energiyasi imkoniyati 
hammasidan ko’ra ko’proq. Yalpi quyosh energiyasining imkoniyati 
o’rtacha 51 mlrd. t. n. e, texnik imkoniyati esa - 177 mln.t.n.e..Bunda 

---

19 
quyosh energiyasi butun mamlakat hududi bo’ylab barchaga barobar 
bo’lib, uni energetika balansiga jalb etish, aholini elektr va issiqlik 
energiyasi bilan ta’minlash masalasini, ayniqsa, chekka joylarda 
tezroq echimini toppish imkonini beradi.
Quyosh – eng yaqin yulduz, usiz bizning sayyoramizda hayot 
bo’lishi mumkin emas. Kishilar o’zining hayotida quyosh 
energiyasidan u yoku bu usul bilan bu haqida o’ylab ham o’tirmay, 
foydalaniladilar. Masalan, hovliga kir yoysak – biz quyoshdan 
kelayotgan issiqlik energiyasini ishlatamiz.
O’zbekiston 
quyosh 
energiyasidan 
foydalanishda 
katta 
salohiyatga ega. Mamlakatimiz iqlim sharoitlari quyosh energiyasidan 
foydalanish uchun juda qulay. O’zR FA «Fizika – quyosh» ilmiy 
tekshirish 
instituti 
mutaxassislarining 
hisob-kitoblariga 
ko’ra, 
O’zbekiston hududiga tushadigan quyosh energiyasining miqdori, 
o’rtacha hisob bilan aytganda, mamlakatda boshqa manbalardan 
olinadigan energiyadan to’rt barobar ko’p ekan. Shu bilan birga, 
O’zbekiston kristalli kremniy olish uchun xom ashyo zahiralariga ham 
ega. Uning asosida butun dunyoda 90 foiz fotoelektrik modullar ishlab 
chiqariladi. Kremniy konlari Jizzax va Samarqand viloyatlarida 
mavjud. Navoiy va Angren erkin indistriual hududlarida texnik 
kremniy ishlab chiqaradigan zavodlarni ishga tushirish ustida ishlar 
olib borilmoqda. Ushbu resurs zahirasi quyosh energetikasi sohasida 
muhim jamlovchi mahalliy ishlab chiqarishni tashkil qilish uchun 
imkon yaratadi. 
Shamol energiyasi. 
Shamol – havoning harakatdagi oqimi. 
Havoning harakati yer yuzasini quyosh tomonidan notekis qizdirishga 
sabab bo’ladi. Yer yuzasi harxil shaklga – yer va suv fazosiga ega 
bo’lgani sababli, u kelayotgan issiqlikni har xil hajmda qabul qiladi.
Yorug’ kun mobaynida havo dengiz va okean ustidan ko’ra, 
quruqlik ustida tezroq isiydi. Qizigan havo yer ustida kengayadi va 
osmonga ko’tariladi, uning o’rnini og’irroq sovuq havo qatlami 
egallaydi va uning bu harakati shamolni hosil qiladi. Kechqurun 
shamol o’z yo’nalishini o’zgartiradi, chunki suv ustidagiga nisbatan 
yer yuzasidagi havo tez soviydi.
Bir vaqtning o’zida kuchli atmosfera shamoli barcha yerni aylanib 
o’tadi, natijada ekvatorga yaqin qismi – Shimoliy va janubiy qutblarga 
yaqin joylashgan qismiga nisbatan ma’lum darajada kuchli qiziydi.

---

20 
Albatta, yoqilg’i yoki elektr energiyasi o’rnini bosishi mumkin 
bo’lgan, noan’anaviy usullarda hosil qilinadigan vositalar ko’p. 
Ammo 
ular 
orasidan 
atrof-muhitga 
zarar 
etkazmaydigan, 
foydalanishda samarali va ayni paytda mablag’ jihatdan maqbulini 
tanlash muhim ahamiyatga egadir. Mana shu nuqtai nazardan olib 
qaraganda, shamol energiyasini qator afzalliklari mavjud.
Bugungi kunda mazkur muqobil energiya quvvatini ishlab 
chiqarish G’arbiy Yevropada ancha ommalashgan. Sababi, buning 
uchun tabiiy shart-sharoitlar mos bo’lishi barobarida ushbu turdagi 
energiyaga talab ham ortib bormoqda. Zamonaviy ShESlar 3–4 m/s 
dan 25m/s gacha bo’lgan tezlikdagi shamol muhiti rel’efiga nisbatan 
baland bo’lmagan joylarda optimal ishlaydi. Shunday hududiy 
imkoniyatlarga ega bo’lgan Germaniya hozirgi vaqtda shamol 
energiyasidan foydalanish bo’yicha jahonda yetakchilik qilmoqda.
Ushbu muqobil energiya iqtisodiy va ekologik nuqtai nazardan bir 
qator afzalliklarga ega. Masalan, ShESni qurish boshqa energiya 
manbalariga nisbatan arzon va qulay. Ishlab chiqarilayotgan energiya 
tannarxining asosiy qismini ShESni qurishga sarflangan dastlabki 
xarajatlar tashkil etadi. Bundan tashqari, stansiya minorasining asosi 
odatda to’laligicha yer ostida bo’lgani uchun, unga yaqin yerlarda ham 
qishloq xo’jalik ekinlarini ekish imkoniyati saqlanib qolinadi. 
Oddiyroq qilib aytaganda, bunday qurilmalar uchun ajratilgan 
hududlar dehqonchilikka salbiy ta’sir qilmaydi. Shuningdek, ular hech 
qanday yoqilg’i talab etmaydi. Masalan, 1MW quvvatli Shes 20 yil 
davomida taxminan 29 ming tonna ko’mir yoki 92 ming barrel’ neftni 
tejaydi. Yana bir jihati, shamol elektr stansiyalari boshqa energiya 
ishlab chiqaruvchilardan farqli ravishda atrof-muhitni zararli 
chiqindilar bilan ifloslantirmaydi. Aytaylik, 1 MW quvvatli qurilma 
sayyoramiz atmosferasiga har yili chiqarilayotgan karbonat angidrid 
(СО
2
) gazini 1800 tonnaga, sul’fat oksidi (SО
2
) gazini 9 tonnaga, azot 
oksidlarini esa 4 tonnaaga qisqartiradi. «Global Wind Energy 
Council» tashkilotining hisob-kitoblari ham shunga monand: 2050 
yilga borib jahon shamol energetikasidan foydalanish tufayli 
atmosferaga chiqarilayotgan СО
2
gazining yillik hajmi 1,5 milliard 
tonnage kamayadi. Eng muhimi, shamol tabiatan bitmas-tuganmasdir. 
Zero, mazkur tabiiy hodisa quvvati yer yuzidagi barcha daryolarda 
mavjud suv energiyasi manbalaridan 100 marta ko’pligi aniqlangan. 
Bularning barchasi shamol energetikasi istiqboliga bo’lgan ishonchni 

---

21 
mustahkamlaydi.
Masalaning boshqa bir tarafi ham bor, shamol energetikasini 
shamol energetikasini amaliyotga tatbiq etish bilan bog’liq ayrim 
muammolar mavjud. Jumladan, shamol tabiatining beqaror ekanligi 
ShESlarda bir maromda energiya ishlab chiqarishga ta’sir ko’rsatadi. 
Shuni inobatga olgan holda, bunday elektr stansiyalarda quyosh 
batareyalaridan foydalanishni yo’lga qo’yish mumkin. Aynan shu yo’l 
bilan yjay’anaviy elektr energiyasi to’planadi va uzluksiz ta’minotga 
erishiladi. Shuningdek, shaharlar yaqinidagi ko’p sonly va zich 
joylashgan shamol inshootlari u yerdagitabiiy havo almashinuviga 
putur yetkazishi mumkin.Ulardan hosil bo’ladigan mexanik va 
aerodinamik shovqinlar odamlarning aqliy faoliyatiga xalaqit berishi 
istisno etilmaydi. Bundan tashqari, mazkur stansiyalar faoliyati 
davomida o’zidan past chastotali tebranishlar tarqatadi. Bu 
tebranishlar yaqin masofadagi binolarning devorlari va deraza 
oynalari mustahkamligini o’ziga xos sinovdan o’tkazadi. Qorli sovuq 
havoda ShES qanoatlarida muz qatlamlari hosil bo’ladi. 
Mexanizmning muttasil aylanib turishi oqibatida sumalaklar turli 
masofalarga otilib ketib, odamlar va jonivorlar hayotiga xavf solishi 
mumkin. ShESlarning bahaybat va beo’xshov ko’rinishlari ham 
odamlar, ayniqsa, yosh bolalar ruhiyatiga ta’sir o’tkazishi aniqlangan. 
Buning oldini olish maqsadida va qurilmalarni estetik jihatdan ma’qul 
quyofada bunyod etish ustida malakali dizaynerlar jalb etilishining 
boisi ham aslida shu. Xullas, yuqoridagi kabi muammolarni bartaraf 
etish yo’lida olimlar jiddiy izlanishlar olib borishmoqda.