O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta mahsus talim vazirligi

Tugallanmagan ishlab chiqarish - ishlab chiqarish jarayoniga kirgan turli 
bosqichlarni o‘tayotgan hali to‘liq mahsulot holiga kelmagan materiallar. 
Yarim tayyor mahsulotlar - texnologiya jarayonlarining ayrim bosqichlarini 
o‘tgan, lekin tayyor mahsulotga aylanishi uchun keyingi bitta yoki bir nechta ishlov 
berish va yig’ish bosqichlarini talab qiluvchi mehnat bo’yumlari. 
Kelgusi davr xarajatlari - ayni paytda ishlab chiqarilayotgan, lekin kelajakdagi 
mahsulotlarga mansub bo‘lgan yangi turdagi mahsulotlarni tayyorlash xarajatlari 
(asbob-uskunalarni 
qayta 
rejalashtirish, 
mahsulotlarning 
yangi 
turlarini 
tayyorlashga sarflanuvchi xarajatlaryangi turdagi mahsulotlarni loyihalash, 

---

69 
tayyorlash va o‘zlashtirish, mutaxassislarni o‘qitish va qayta tayyorlash xonalarini 
ijaraga olish).
Muomala fondlari korxonaning tayyor mahsulot zaxirasini yaratish uchun 
mo‘ljallangan pul mablag’lari, chek va veksellar, aksiyadorlarning qarzlari, turli xil 
debitorlik qarzlari, bank va kassalarning hisob raqamlaridagi mablag’lardan iborat 
bo‘ladi. Muomala fondlari va aylanma fondlari birgalikda korxonaning aylanma 
mablag’larini tashkil qiladi. 
 
5.2. Aylanma mablag’lardan oqilona foydalanish 
Aylanma mablag’lardan quyidagi hollarda foydalaniladi: 

xomashyo, material, ehtiyot qismlar hamda ishlab chiqarishni tashkil qilishda, 
zarur bo‘lgan mehnat predmetlari sotib oliishda; 

ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinuvchi elektr energiyasi, yoqilg’i kabi 
resurslar uchun haq to‘lashda; 

korxonani tashkil etish va faoliyat yuritish davrida oylik ish haqi to‘lanishi; 

soliq va boshqa to‘lovlarni to‘lashda. 
Aylanma ishlab chiqarish fondlari aylanma mablag’larning eng faol qismi 
bo‘lsa, muomala fondlari ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etmaydi 
hamda yangi iste’mol qiymatini yaratmaydi. Aylanma mablag’lar doimo aylanishda 
bo‘lishi zarur, ularning samaradorligi va korxona iqtisodiga ta’siri shunda ko‘zga 
tashlanadi. 
Aylanma ishlab chiqarish fondlari tarkibiy qismlari yoki elementlari 
o‘rtasidagi foizlarda ifodalanuvchi o‘zaro munosabatlar aylanma ishlab chiqarish 
fondlarining tuzilmasini tashkil qiladi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari va 
muomala fondlari o‘rtasidagi foizlardagi munosabatlar korxona aylanma 
mablag’larining tuzilmasi deb ataladi.
Aylanma mablag’larning to‘liq aylanishi uch bosqichdan iborat bo‘lib, bu 
jarayonda mahsulot ishlab chiqariladi va sotiladi. 

aylanma mablag’lar pul shaklidan tovar zaxiralariga aylanadi (P - T); 

---

70 

ishlab chiqarish, ya’ni mahsulotni tayyorlash jarayoni ( T ); 

tovar sotiladi va yana pul shaklini oladi ( T - P) . 
Aylanma mablag’lar shakllanish manbaiga ko‘ra xususiy va qarz mablag’larga 
bo‘linadi. 
Xususiy aylanma mablag’lar doimo korxona ixtiyorida bo‘lib, xususiy 
resurslar, foyda hisobiga shakllanadi (ish haqi bo‘yicha qarzlar, ta’minotchilar yoki 
hamkorlar qarzlari, bo’yurtmachilar to‘lagan pullar). Bu mablag’lar xususiy 
mablag’larga tenglashtirilgan mablag’lar yoki korxonaning barqaror passivlari deb 
ataladi. 
Qarzga olingan aylanma mablag’lar doimo harakatda bo‘lmaydi hamda 
korxonaning mahsulotlarni sotishdagi qiyinchiliklar, moddiy-tovar boyliklar bilan 
ta’minlash, mahsulot ishlab chiqarishni oshirish, vaqtinchalik ehtiyojlarni qoplash 
uchun foydalaniladi (bank kreditlari, kreditorlik qarzlari). 
Aylanma mablag’lar me’yorlashtiriluvchi va me’yorlashtirilmaydigan turlarga 
bo‘linadi.
Me’yorlashtiriluvchi aylanma mablag’lar- korxona omborlaridagi ishlab 
chiqarish zaxiralari (xomashyo, materiallar, yoqilg’i), tugallanmagan ishlab 
chiqarish, kelgusi davr xarajatlari va tayyor mahsulotlar. 
Me’yorlashtirilmaydigan aylanma mablag’lar - xaridorga berib yuborilgan 
tayyor mahsulotlar, hisob raqamidagi pul mablag’lari. 
Aylanma mablag’larni me’yorlashtirish korxonaning uzluksiz ishlashini 
ta’minlaydigan moddiy boylik va boshqa resurslarning minimal, lekin yetarli 
zaxiralarini shakillantirish uchun zarur bo‘lgan pul mablag’larini aniqlashda 
ifodalanadi. Aylanma mablag’larning me’yoriyiquyidаgi fоrmulа bilаn hisоblаnаdi: 
Aylanma mablag’larni me’yorlashtirish korxonaning uzluksiz ishlashini 
ta’minlaydigan moddiy boylik va boshqa resurslarning minimal, lekin yetarli 
zaxiralarini shakillantirish uchun zarur bo‘lgan pul mablag’larini aniqlashda 
ifodalanadi. Aylanma mablag’larning me’yoriyiquyidаgi fоrmulа bilаn hisоblаnаdi: 
x
d
k
m
t
ich
t
z
ich
m
ay
N
N
N
N
N
.
.
.
.
.
.
.




bu yerda: 

---

71 
N
ich.z
- ishlaab chiqarish zaxiralari; 
N
t.ich
- tugallanmagan ishlab chiqarish; 
N
t.m
- tayyor mahsulot; 
N
k.d.x
. – kelgusi davr xarajatlari. 
Aylanma mablag’larni me’yorlashtirish va ayniqsa, moddiy resurslarni sarflash 
me’yorlarini belgilashda quyidagi tamoillarga amal qilish lozim: 

me’yorlarning progressivligi va dinamikligi; 

me’yorning iqtisodiy va ishlab chiqarish-texnikaviy jihatdan asoslanganligi; 

xomashyo, material, yoqilg’i, elektr energiyasi va boshqa resurslar o‘lchamini 
to‘g’ri tanlash; 

chiqit va yo‘qotishlarning oldini olish; 

eskirgan me’yorlarni qayta ko‘rib chiqish hamda ularni fan-texnika 
taraqqiyoti yutuqlariga mos holga keltirish. 
Resurslarni me’yorlashtirishda bir nechta usullar qo‘llaniladi: 

o‘tgan yillar davomida amalda sarflangan resurslar to‘g’risidagi hisobot 
ma’lumotlarini o‘rganish hamda bir necha yillar davomida ro‘y bergan pasayishlarni 
hisoblashga asoslanuvchi statistika-tajriba usuli; 

laboratoriya tajribalariga asosan yaratilgan hamda instrumentlar va 
yordamchi materiallar sarflanishi me’yorini aniqlashda qo‘llanuvchi labaratoriya-
texnikaviy usul; 

yuzaga kelgan ishlab chiqarishs haroitlaridan tashqari boshqa korxonalarning 
ilg’or tajribalari va yutuqlarini ham hisobga olish imkonini beruvchi, moddiy 
resurslardan foydalanishni me’yorlashtirishning mukammalroq usuli hisoblanuvchi 
hisob-tahliliy usul. 
Aylanma mablag’larni me’yorlashtirish tadbirlari ishlab chiqarish zaxiralarini 
me’yorlashtirish, tugallanmagan ishlab chiqarishning optimal kattaligi, tayyor 
mahsulot qoldiqlari va kelgusi davr xarajatlarini aniqlash bilan bog’liq vazifalarni 
yechishga yordam beradi. 

---

72