O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta masxus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti u. V. G‘afurov, M. Sh. Xalilov, Sh. Boymurodov

2. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarining rivojlanish 
ko‘rsatkichlari. 
Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari 
Rivojlangan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi o‘rni ifodalovchi 
ko‘rsatkichlar 
Miqdoriy va sifat
-jahon sanoat ishlab chiqarishning 57%i; 
-jahon qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning 40%i; 
-Iqtisodiyotning ko‘ptarmoqli tarkibga egaligi. Xizmatlar sohasi ushbu 
mamlakatlar YAIMning 60 %dan ortig‘ini tashkil etadi. 
-jahon tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishning 80%ga yaqini to‘g‘ri keladi; 
-jahon ilmiy-tadqiqot ishlanmalari va yuqori texnologik mahsulotlar ishlab 
chiqarish ulushining yuqoriligi. Ushbu mamlakatlar hissasiga bu mahsulotlar ishlab 
chiqarishining 90%ga yaqini to‘g‘ri keladi; 

---

37 
-aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi YAIM hajmining jahondagi o‘rtacha 
ko‘rsatkichga nisbatan 4,4 marta (2009 y.), 3,8 martaga (2012 y.) yuqoriligi (1962 
yilda – 3,6 marta). 
- jamiyatning ijtimoiy tarkibida tabaqalashuv darajasining pastligi va yuqori 
turmush darajasiga ega o‘rta sinfning ulushining kattaligi.
Dunyo mamlakatlarining jahon iqtisodiyotiga qo‘shgan hissasi bo‘yicha 
guruhlanishi 
Birinchi guruh 
“Katta yettilik” mamlakatlari tashkil etadi: AQSH, Yaponiya, Germaniya, 
Buyuk Britaniya, Fransiya, Kanada va Italiya. Katta yettilik mamlakatlari jahon 
xo‘jaligi tizimining rivojlanish yo‘nalishlarini va barcha davlatlarda ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyot tendensiyalarini belgilab beradi. Bu yetakchilik mamlakatlar 
hududining hajmi va aholisining soni bilan emas, balki jahon iqtisodiyotidagi o‘rni, 
yuqori mehnat unumdorligi, fan va texnika sohasidagi ulkan yutuqlari bilan 
belgilanadi. 
Ikkinchi guruh 
hududiy jihatdan nisbatan katta bo‘lmagan, yuqori ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanish darajasiga ega (Avstriya, Belgiya, Daniya, Niderlandiya, Shvetsiya, San-
Marino va b.) mamlakatlar tashkil etadi. Ushbu mamlakatlarning ba’zilari jahon 
tovarlar va xizmatlar savdosida yetakchi o‘ringa ega. 
Uchinchi guruh 
“ko‘chirib o‘tkazilgan kapitalizm” mamlakatlari (Avstraliya, Yangi 
Zellandiya, Isroil). 
Jahon iqtisodiyotining markazlari 
Jahonning uch iqtisodiy va siyosiy markazi (“triada”) 
Shimoliy Amerika – jahon yalpi milliy mahsulotining ¼ qismi ishlab 
chiqariladi 
G‘arbiy Yevropa – jahon yalpi milliy mahsulotining ¼ qismi ishlab 
chiqariladi 
Yaponiya – jahon yalpi miliy mahsulotidagi ulushi 7-8% 
Jahon “triada”sining har bir elementi o‘z periferiya zonalariga ega. Shu tariqa 
haqiqatda barcha omillar ta’siri bo‘yicha ularning jahon iqtisodiyotidagi roli ancha 
yuqori 
“Katta yettilik” (G-7): AQSH, Germaniya, Yaponiya, Kanada, Fransiya, 
Buyuk Britaniya, Italiya 
Liberal (amerikacha) model – ushbu modelga xususiy mulkchilik, ishlab 
chiqarish, savdo, investitsiya, ishchi kuchidan foydalanish sohalarida bozor-raqobat 
mexanizmining ustuvorligi va ijtimoiy tabaqalanishning yuqori darajasi hosdir. 
Hukumat iqtisodiyotni makro va mikro darajada qonunlar chiqarish orqali soliq 
hamda pul-kredit siyosatini olib borish, raqobatni rivojlantirish, monopoliyalar 
hukmronligini cheklash, aholining ayrim ijtimoiy guruhlari manfaatlarini himoya 
qilish kabi maqsadlarda tartibga soladi. Ushbu model AQSH va Buyuk britaniya 
uchun xos bo‘lib, hozirda Irlandiya va Italiyaning iqtisodiy tizimi ham ma’lum 
darajada liberal modelga yaqinlashmoqda. 

---

38 
Ijtimoiy-bozor xo‘jaligi modeli (Germaniya) – ushbu model raqobatga 
asoslangan bozor mexanizmi rivojlangan ijtimoiy infratuzilmaga ega ijtimoiy bozor 
xo‘jaligini o‘zida aks ettiradi. Bu model tartibga solinmaydigan kapitalizm 
sharoitida jamiyatdagi ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini (kam ta’minlanganlar, 
ishsizlar, yoshlar, kichik va o‘rta firmalar) muntazam qo‘llab-quvvatlashni ko‘zda 
tutadi. Davlat yetarli daromad darajasini mustaqil ta’minlay olmaydigan ijtimoiy 
toifalarning iqtisodiy farovonligini ta’minlashda keng qamrovli majburiyatlarni o‘z 
zimmasiga oladi. 
Shved modeli – ushbu modelda ijtimoiy konsensusga erishish maqsadida 
daromadlarni keng ko‘lamda qayta taqsimlash asosida ijtimoiy kafolatlarni 
ta’minlashga erishiladi. Bu maqsadga erishishda umumjamiyat manfaatlari va 
xususiy sektor manfaatlarini muvofiqlashtirishga yordam beradigan kasaba 
uyushmalari va turli xil “erkin uyushmalar” muhim o‘rin tutadi. Bu jarayon 
tadbirkorlar va kasaba uyushmalarining kelishuvlari hamda siyosiy kuchlarning 
muzokaralari vositasida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ushbu model iqtisodiy 
qarorlarning turli guruhlar qarama-qarshiligi va maqsadlarini davlatning faol 
ishtirokida muvofiqlashtirilishi orqali amalga oshirilishi tufayli “korporativ model” 
ham deb nomlanadi. 
Yapon modeli – iqtisodiy rivojlanishning yapon modelini shved modelining 
yana bir ko‘rinishi sifatida keltirish mumkin. Yapon modeli tartibga solinuvchi 
“korporativ kapitalizm” modeli hisoblanadi. Bunda xususiy kapitalni jamg‘arish 
imkoniyatlari davlatning iqtisodiy rivojlanishini dasturlash, tarkibiy, investitsiya, 
tashqi iqtisodiy va ijtimoiy siyosat sohalaridagi faol roli bilan uyg‘unlashib ketadi. 
Tadbirkorlik sektorida davlatning ulushi yuqori bo‘lmaydi. Davlat asosiy e’tiborni 
uzluksiz kasbiy tayyorgarlik orqali ishchi kuchining malakasini oshirishga qaratadi. 
Shuningdek, yapon modeliga mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishning ilg‘or 
shakllarini milliy an’analar bilan uyg‘unlashtirish xususiyati ham xos. Shuning 
uchun iqtisodiy rivojlanishning yapon modelini iyerarxik korporativizm, deb ham 
atashadi.