O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta masxus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti u. V. G‘afurov, M. Sh. Xalilov, Sh. Boymurodov
Lobbizm tushunchasi va ijarani yaratish jarayonlari
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Lobbizm tushunchasi va ijarani yaratish jarayonlari.
Hozirgacha munozaralar tez-tez lobbichilik haqida so‘z yuritgan, ammo uning iqtisodiy samaralari haqida batafsil ma’lumot bermagan. Lobbi ishlarida qanday qilib ishchi kuchidan foydalanish ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasini ichkariga qarab siljitganligini grafik tuzganimizda ko‘rishimiz mumkin, ammo bunday grafik tahlil yeffektlar hajmi to‘g‘risida tushuncha bera olmadi. Yendigi maqsad lobbi ishlarida ishchi kuchidan foydalanish natijasida yuzaga keladigan iqtisodiy zararning potensial hajmini aniqlash mumkin bo‘lgan misolni tahlil qilishdan iborat. Lobbichilikning aksariyat natijalarini tariflarni lobbi qilish uchun samarali mehnatdan foydalanishni tahlil qilish orqali topish mumkin. Tarifning ta’siri importni qimmatroq qilishiga olib keladi, shuning uchun uy firmasi yuqori narxni talab qilishi va ko‘proq foyda olishiga imkon beradi. Mumkin bo‘lgan yuqori foyda lobbi uchun rag‘bat beradi. Masalan, to‘qimachilik firmalarining egalari lobbi 31 tomonidan olib kiriladigan kiyim-kechak narxidan foydalanadilar. Shuningdek, AQSH po‘lat sanoati yaxshi tashkil yetilgan guruh bo‘lib, uzoq vaqtdan beri raqobatdosh importga tariflarni rag‘batlantirishda faol bo‘lib kelgan. Lobbi uchun ishlatiladigan resurslar ijtimoiy qiymatga ega (iqtisodiyotning boshqa joylarida ularning mahsuldorligiga teng), shuning uchun lobbi xarajatsiz bo‘lmaydi. Ijarani yaratish Hozirga qadar o‘tkazilgan tahlillar, avvalgi ijaralar mavjud bo‘lganda, ijara haqining ta’siriga qaratildi. Yendi biz masalaning boshqa tomonini o‘rganishga murojaat qilamiz: ijarani ataylab yaratish motivlari. Bunday rentani yaratish juda muhimdir, chunki rentaning mavjudligi iqtisodiyotdagi buzilishni nazarda tutadi. Demak, yaratilgan ijara haqining iqtisodiy qiymati - bu ijara izlash xarajatlar plyus iqtisodiy buzilish xarajatlardir. Ijara haqini olish uchun siyosat qarorlarini qabul qilish vakolati kerak. Ko‘pgina siyosiy tizimlarda ushbu vakolat rasmiy ravishda siyosatchilarga tegishli. Qarorlar qabul qilish uchun ular faqat o‘zlari javobgar deb hisoblasangiz demak siz uzoqni ko‘ra olmayabsiz. Siyosatchilarga byurokratlar maslahat berishadi va ma’lumot berishadi. Siyosat variantlarini shakllantirish va siyosatchilarning noaniq siyosiy tushunchalarini aniqlashtirish uchun ko‘plab javobgarliklarni byurokratlar o‘z zimmalariga olishadi. Tavsiya yetilgan siyosatni yehtiyotkorlik bilan cheklash yoki ularning maslahatlarini sinchkovlik bilan tanlash orqali byurokrat, aniq siyosiy hokimiyatga ega bo‘lishi mumkin. Shuning uchun siyosiy qarorlarni aslida siyosatchilar yoki byurokratlar qabul qiladimi yoki yo‘qmi, oldindan baholash mumkin emas. Tahlil qilish uchun faqat siyosatchi yoki byurokrat bo‘lsin, ijara haqini yaratishi mumkin bo‘lgan qarorlarni qabul qilishga qodir bo‘lgan kimdir bo‘lishi kerak. Argumentlar siyosatchilarga ham, byurokratlarga ham tegishli bo‘lganda, "Siyosatni belgilovchi" umumiy atamasi qabul qilinadi. Ijaralar qanday yaratiladi? Buni aniqroq ko‘rish uchun barcha sohalarga taalluqli yagona soliq stavkasi mavjud bo‘lgan dastlabki holatni ko‘rib chiqish zarur. Keyinchalik ijarani soliq stavkasining pasayishi bilan bog‘liq lobbichilik amalga oshirilishini ma’lum qilish orqali yaratish mumkin. Masalan, agar neft sektori lobbichilik uchun mablag‘larni sarf qilsa, u holda bu alohida holatga keltirilib, quyi soliqlarga ruxsat berilishi mumkin. Bir necha bor keltirilgan dalillar shuni ko‘rsatadiki, neft sektori soliqlarni kamaytirish foydasiga teng qiymatgacha lobbi qilishga tayyor bo‘ladi. Yendi ijarani yaratish sababini aniqlab olish mumkin. Lobbi tabiati ularga foydali bo‘lgan shaklda bo‘lishini ta’minlash orqali "Siyosatni belgilovchi" shaxsan o‘zi yutadi. Bunday imtiyozlar turli xil shakllarda bo‘lishi mumkin: ovqatlanishdan tortib sovg‘alargacha, naqd pulsiz to‘lovlar shaklida haqiqiy pora berishgacha. Saylov kampaniyasiga mablag ’ajratish siyosatdonlar uchun lobbichilikning ayniqsa foydali shakli bo‘lib, vakolat muddati tugagandan so‘ng yana o‘zaro daromadli tayinlashlardir. Lobbichilikning barcha shakllari dunyo miqyosidagi siyosiy tizimlarda ozmi-ko‘pmi kuzatilmoqda. 32 Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, ushbu ijarani yaratish tegishli ijara izlashning iqtisodiy xarajatlariga olib keladi. Bundan tashqari, qo‘shimcha xarajatlar ham mavjud. Siyosatchi yoki mutasaddi bo‘lishdan olinadigan ijara haqi (lobbichilikdan olingan foyda) mavjud bo‘lganligi sababli, ushbu pozitsiyalarni ta’minlash uchun ortiqcha mablag‘lar mavjud bo‘ladi. Saylovlarda yutish uchun katta pul sarflagan juda ko‘p nomzodlar bilan siyosiy ofis ko‘p izlanadi. Byurokratik lavozimlar byurokratlarning iqtisodiy farovonlikka qo‘shadigan hissasidan ancha yuqori baholanadi. Asosan, agar siyosatchilar yoki byurokratlar ijara haqini olishlari mumkin bo‘lsa, unda bu o‘zlarining ijara haqlarini keltirib chiqaradi. Chunki bu lavozimlar uchun raqobat ham kuchli bo‘ladi. Muxtasar qilib aytganda, ijara haqini yaratish qobiliyati butun tizimda kumulyativ ta’sirga ega. Shuni yodda tutish kerakki, ijara haqi g‘olibi yutadi: saylangan siyosatchi yoki o‘z mavqeini ta’minlaydigan byurokrat shaxsan ijara foydasini oladi. Musobaqada qatnashgan, ammo g‘alaba qozona olmaganlar uchun yo‘qotishlar paydo bo‘ladi. Yana ikkita ta’sir paydo bo‘ladi. Birinchidan, iqtisodiyotga kiritilgan juda ko‘p sonli zararlar bo‘ladi. Qaror qabul qiluvchining lobbistlardan qo‘shimcha imtiyozlar olish imkoniyatlari mavjud bo‘lmaguncha harajatlar yaratiladi. Ikkinchidan, siyosatda haddan tashqari ko‘p o‘zgarishlar bo‘ladi. Qaror qabul qiluvchilar doimiy ravishda ijara haqini yaratishning yangi usullarini izlaydilar va bu siyosat doimiy ravishda qayta ko‘rib chiqilishini o‘z ichiga oladi. Yangi siyosatchining ijara haqini olishning oddiy usullaridan biri bu soliq stavkalarini tayinlash uchun keng asosda bir xil qilish va keyin vakolat muddati davomida imtiyozlarni bosqichma-bosqich sotish. Tanlangan baza qanchalik keng bo‘lsa, sotilishi mumkin bo‘lgan imtiyozlar soni shuncha ko‘p bo‘ladi. Ushbu bilimlar muhokamasi hukumat va iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishga nisbatan juda salbiy qarashlarni keltirib chiqardi. Ijara izlash istiqbollari qarorlar iqtisodiy samaradorlik sababli emas, balki ularni qabul qilish uchun qancha daromad olish mumkinligi asosida qabul qilinishini ta’kidlaydi. Natijada samarasiz va buzuq siyosat tufayli iqtisodiyot zarar ko‘radi. Bundan tashqari, ijara izlash jarayonida resurslar behuda sarflanadi. Ham lobbi, ham qaror qabul qilish pozitsiyalarini olishga urinish resurslarni sarflaydi. Bular birlashtirilganda iqtisodiyotga katta zarar yetadi. Bu shuni ko‘rsatadiki, siyosiy hokimiyat o‘z maqsadi sifatida emas, balki faqat ijara haqiga erishish vositasi sifatida izlanadi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|