O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta masxus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti u. V. G‘afurov, M. Sh. Xalilov, Sh. Boymurodov

2. Iqtisodiyotda tashqi ta’sir holatlari. 
Tashqi ta’sirlarning aniqroq misollarini ko‘rib chiqamiz. 
Tirbandliklar 
Keyingi misol haydovchilarning bir-biriga tashqi ta’sirlarni ko‘rib chiqadi. 
Poyezdda yoki mashinada qatnovni tanlash imkoniyatiga ega bo‘lgan N yo‘lovchilar 
bo‘lsin. Poyezdda qatnov sayohatchilar sonidan qat’iy nazar har doim 40 minut 
davom etadi. Avtoulovdan qatnov vaqti avtomibillar sonining ko‘payishi bilan ortib 
boradi. Qatnov vaqtini oshiradigan bu tirbandlik effekti sayohatchilar uchun tashqi 
ta’sirdir. Shaxslar har biri o‘z transport vaqtini minimallashtirish to‘g‘risida qaror 
qabul qilishi kerak. 
8.1-rasm. Tanlash muvozanati turi.

---

63 
Transport turini tanlashda muvozanat 8.1-rasmda tasvirlangan. Avtoulovdan 
foydalanuvchilar soni poyezdda sayohat vaqtiga to‘liq teng bo‘lgunga qadar oshirib 
boriladi. Rasmda tasvirlangan sayohat vaqti uchun muvozanat yo‘lovchilarning 40 
foizi avtoulovlarda sayohat qilganda paydo bo‘ladi. Optimal vaqtni tejash maksimal 
darajaga ko‘tarilganda paydo bo‘ladi. Bu yo‘lovchilarning atigi 20 foizi avtoulovdan 
foydalanganida sodir bo‘ladi. 
Bunday vaziyatning tashqi ta’siri shundaki, avtoulov haydovchilari faqat 
o‘zlarining sayohat vaqtlarini hisobga olishadi, lekin boshqa barcha haydovchilar 
uchun sayohat vaqtini hisobga olishmaydi. Natijada juda ko‘p yo‘lovchilar 
avtomobilni tanlaydilar. 
Moddiy tashqi ta’sir 
Iqtisodchi yoki huquqshunos bo‘lishga qaror qilishlari kerak bo‘lgan bir qator 
talabalarni ko‘rib chiqing. Iqtisodchi bo‘lish iqtisodchilar kam bo‘lganda juda 
yaxshi, va mehnat bozori iqtisodchilar bilan gavjum bo‘lganda unchalik yaxshi 
tanlov emas (narxlar raqobati tufayli). Agar iqtisodchilar soni yetarlicha yuqori 
bo‘lsa, ular oxir-oqibat huquqshunos hamkasblariga qaraganda kamroq daromad 
olishadi. Aytaylik, har bir kishi eng yaxshi daromad istiqbollariga ega bo‘lgan 
kasbni tanlaydi. Tashqi (moddiy) haqiqat shuki, yana bir kishi iqtisodchi bo‘lishga 
qaror qilganda, u boshqa iqtisodchilarning daromadlarini (raqobat yo‘li bilan) 
kamaytiradi va mavjud iqtisodchilarga xarajat paydo qiladi. O‘z qarorini qabul 
qilayotganda, u boshqalarga yuklangan ushbu tashqi ta’sirga e’tibor bermaydi. 
Ko‘rinmas qo‘l talabalarni turli ishlarga to‘g‘ri taqsimlashga olib keladimi degan 
savol tug‘iladi.