O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
kiritilishi soliqlarni hisoblash va to‘lash tartiblari belgilab berish bilan qonunchilikka kiritilayotgan o‘zgartirishlar soliq yukini yanada kamaytirishga, tadbirkorlik sub’ektlarini soliqqa tortish tizimini soddalashtirish, vijdonli soliq to‘lovchilarni, ularning xo‘jalik faoliyatiga asossiz aralashishdan himoyalanishni kuchaytirish, jinoiy va ma’muriy jazolarni erkinlashtirish, samarali soliq tizimi tamoyillarini yanada to‘liq ro‘yobga chiqarishga yo‘naltirilgan. Soliqlar deganda, muayyan miqdorlarda muntazam undiriladigan, qaytarib berilmaydigan va beg’araz xususiyatga ega bo‘lgan, budjetga yo‘naltiriladigan majburiy pul to‘lovlari tushuniladi. Boshqa majburiy to‘lovlar deganda esa, davlat maqsadli jamg’armalariga majburiy pul to‘lovlari, bojxona to‘lovlari, shuningdek vakolatli organlar hamda mansabdor shaxslar tomonidan yuridik ahamiyatga molik harakatlarni 18 to‘lovchilarga nisbatan amalga oshirish uchun, shu jumladan muayyan huquqlarni yoki litsenziyalar va boshqa ruxsat beruvchi hujjatlarni berish uchun to‘lanishi lozim bo‘lgan yig’imlar, davlat boji tushuniladi. Soliq to‘g’risidagi qonun hujjatlari quyidagi soliqqa tortish tamoyillariga asoslanadi soliq solishning majburiyligi; soliq solishning aniqligi; soliq solishning adolatliligi; soliq tizimining yagonaligi; soliq to‘g’risidagi qonun hujjatlarining oshkoraligi; soliq to‘lovchining haqligi prezumptsiyasi tamoyili. Soliq solishning majburiyligi tamoyili. Har bir shaxs belgilangan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashi shart. Soliq solishning aniqligi tamoyili. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar aniq bo‘lishi kerak. Soliq to‘g’risidagi qonun hujjatlari har bir soliq to‘lovchi qaysi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni, qachon, qancha miqdorda hamda qay tartibda to‘lashi kerakligini aniq biladigan tarzda ifodalangan bo‘lishi kerak. Soliq solishning adolatliligi tamoyili. Soliq solish umumiydir. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha imtiyozlarni belgilash ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo‘lishi kerak. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha yakka tartibdagi xususiyatga ega bo‘lgan imtiyozlar berilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar kamsitish xususiyatiga ega bo‘lishi mumkin emas hamda ijtimoiy, irqiy, milliy, diniy va boshqa shu kabi mezonlardan kelib chiqqan holda qo‘llanilishi mumkin emas. Soliq tizimining yagonaligi tamoyili. Soliq tizimi O‘zbekiston Respublikasining butun hududida barcha soliq to‘lovchilarga nisbatan yagonadir. O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududi doirasida tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) yoki moliyaviy mablag’larning erkin muomalada bo‘lishini bevosita yoki bilvosita cheklab qo‘yadigan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar belgilanishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Soliq to‘g’risidagi qonun hujjatlarining oshkoraligi tamoyili. Soliq solish masalalarini tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlar rasmiy nashrlarda e’lon qilinishi shart. Barchaning e’tibori uchun rasmiy e’lon qilinmagan me’yoriy- 19 huquqiy hujjatlar kuchga kiritilmagan hujjat sifatida huquqiy oqibatlarni keltirib chiqarmaydi va soliq sohasidagi munosabatlarni tartibga solishga, ulardagi ko‘rsatmalar bajarilmaganligi uchun biron bir sanktsiyani qo‘llashga asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin emas. Soliqlar bu iqtisodiy kategoriya bo‘lib, ularning mohiyatini ochishda moliyaviy voqeliklarni, munosabatlarni chuqur, atroflicha o‘rganish, soliqlar mohiyatini ochishda muhim ahamiyatga egadir. Soliqlar - soliq oluvchi (davlat) bilan soliq to‘lovchilar o‘rtasida doimo takrorlanib turadigan iqtisodiy voqelikni bildiradi. Soliqlarni asosiy mohiyati, soliq oluvchi (davlat) bilan soliq to‘lovchilar ob’ektiv ravishda pul munosabatlari harakatining oshirilishidadir. Bu pul munosabatlari harakati bir tomonlama soliq to‘lovchilardan soliq oluvchi (davlat) tomon muomalada bo‘ladi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, soliqlar pul ifodasini to‘liq o‘zida ifoda etmaydi, balki u asosan, soliq ob’ektlari hisoblangan daromadlar, qiymatni taqsimlash va qayta taqsimlashda pul munosabatlarini ifodalovchi asosiy mexanizm hisoblanadi. Soliqlar iqtisodiy kategoriya sifatida milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida vujudga kelganligi va faoliyat ko‘rsatganligi uchun ishlab chiqarish munosabatlarining ham bir qismidir. U moddiy va ijtimoiy mazmunga ega. Soliqlarning moddiy mazmuni shundan iboratki, ular davlatning o‘z funktsiyalarini bajarish uchun davlat tomonidan milliy daromad bir qismining davlat ixtiyoriga jalb (mobilizatsiya) qilinishidir. Soliqlarning ijtimoiy mazmuni esa siyosiy hokimiyatning iqtisodiy munosabatlarga aralashuviga imkoniyat yaratib beradi. Masalan hozirgi dunyo mamlakatlarining ko‘pchiligida soliqlar davlat budjetining asosiy (70-90 foiz) daromadini tashkil etadi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi soliq siyosati bu vaziyatni tubdan o‘zgartira olmadi. Ob’ektiv va sub’ektiv holatlarning ta’siri ostida davlat faoliyatining keskin kengayishi natijasida soliqqa tortish yuqori darajaga etdi va u soliqlarning yalpi milliy mahsulot yoki yalpi milliy daromadga nisbati bilan harakterlanayapti. 20 Soliqlar milliy daromadni davlat tasarrufiga olishning eng muhim vositasiga aylangani sababli, ular makroiqtisodiyotni tartibga solishda borgan sari muhimroq rol o‘ynamokdaki, YaMM umumiy hajmida soliq tushumlari salmog’ining ko‘payishi buning ko‘rsatkichi hisoblanadi. Jamiyat ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, milliy boylikni o‘sishi natijasida jamiyatning moliyaviy munosabatlari ham takomillashib boradi. Ijtimoiy ishlab chiqarish sub’ektlarining dastlabki daromadlari tovar ishlab chiqarishda, xizmatlar bajarishda vujudga keladi va ularning yig’indisi mamlakatning yalpi ichki maxsuloti (YaIM) tashkil qiladi. YaIM bu ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlarning bozor bahosidagi kiymatidan sarf qilingan hamma harajatlar chegirilib tashlangandan keyingi qolgan sof daromad. Boshqacha ma’noda YaIM mamlakatning barcha daromadlarining jamlangan moliyaviy salohiyatidir. YaIM tarkibiy qismi mehnat haqi va sotsial ta’minot ajratmalaridan iqtisodiyotning jami foydasidan, tovarlar va xizmatlar qiymatiga qo‘shimcha ravishda undiriladigan soliqlar (Qo‘shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i) va boshqa tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun olinadigan soliqlardan iborat. Shu o‘rinda mamlakatimizda yalpi ichki maxsulotning o‘sishida soliqlar, jumladan yagona soliq to‘lovi ham o‘zining hissasini qo‘shmoqda desak xato qilmasak kerak. Shunki, mamlakatimizda soliq siyosati orqali kichik biznes va tadbirkorlarga umuman olganda yuridik shaxslarga nisbatan yaratilayotgan keng imkoniyatlar natijasida ularning moliyaviy faoliyatida keskin o‘zgarishlar ro‘y berib ularning yakuniy natijasi ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar jumladan, yalpi ichki mahsulotda o‘z aksini topmoqda. Agarda quyida keltirilgan 1-jadval ma’lumotlarini tahlil etadigan bo‘lsak, keltirilgan ma’lumotlardan shuni ko‘rish mumkinki, mamlakatimiz yalpi milliy mahsulot 2012-yili 8,2 foizga, 2012-yili 8,0 foizga, 2014-yili 8,1 foizga o‘sganligini ko‘rishimiz mumkin. Bunday o‘sish ko‘rsatkichlarini sanoat, qishloq xo‘jaligi, kapital quyilmalar hajmida ham ko‘rishimiz mumkin. 21 Soliqning asosiy yuridik belgisi – uni belgilashning bir tomonlamalik hususiyatidir; uning boshqa belgilari: soliq yakka tarzda xolisona, qaytarib bermaslik shartlari bilan undirib olinadi. Soliqlarga professor T.S.Malikov o‘zining «Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb muammolari» monografiyasida quyidagicha ta’rif bergan: Soliqlar - qonunda belgilangan tartibdagi stavka bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlardan va fuqarolardan davlat tomonidan davlat yoki mahalliy budjetga olinadigan majburiy to‘lovlar. 5 Yuqorida soliqlarga berilgan ta’riflarni o‘rganib chiqib soliqlarga ta’rif berishga harakat qildik. Bizning fikrimizcha, soliqlar – yuridik va jismoniy shaxslardan qonunda belgilangan tartibda undiriladigan, mohiyati jihatidan soliq to‘lovchi bilan davlat o‘rtasidagi majburiy harakterga ega bo‘lgan pul munosabatlarini bildiruvchi, davlat yoki mahalliy (munitsipal) tuzilmalarni moliyaviy ta’minlash maqsadida begonalashtirish shaklida undiriladigan majburiy, yakka tartibdagi qaytarib berilmaydigan to‘lovdir. Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|