O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim V azirligi

INDEKS VA SHKALALARNI TUZISH
REJA:

1. 
   Bir ulchamli shkalalar
   
2. 
   Shkala Laykert
   
3. 
   Bogarus shkalasi
   

Yuqoridagi ta’kidlanadiki, bir necha indekatorlarni ishlatish, o’zgaruvchanlikni valentligi va ishonchliligini oshiradi. Ammo yangi muammo paydo bo’ladi. Olingan indekator belgilarni har bir tasodifni barchasini belgisi bilan xususiyati bilan aniqlab berish mumkinmi? Boshqacha aytganda har bir katakni belgilab beruvchi indekatorni bizni qiziqtiradigan o’zgaruvchanlikni o’lchashni tartibga solish. Bunday tartibga solish shkala deyiladi. Ya’ni o’zgaruvchan belgilarni o’lchamli kuzatilayotgan belgidagi shkalalar belgisiga o’tish shkalasi modeli deyiladi. Indikatorlar to’plami, mos baholash shkalasi bir necha o’zgaruvchanlikni aniqlashi mumkin va tasodif geometrlarni tartibga soladi.
Shkalalar konstruksiyasi ma’lumotlar matrisasi sifatida uni ma’lum darajada chegaralydi. Aytaylik matrisamizni uch qatori daromad o’zgarishlarini bildiradi. Shug’ullanish ma’lumot. Biz bu orqali respondentlarni iqtisodiy statusini aniqlaymiz, ya’ni pastdan yuqoriga qarab. Agar biz uchta qator o’rniga respondentni holatini bildiruvchi bitta qator kiritsak, matrisa kichrayadi. Faqat uchtani bittaga birlashtirishni bilish kerak.
Aytaylik matrisapmizni ma’lumotlari qandaydir yo’l bilan olingan (test, ekspert so’rovi va h.k.) hayot zavqi, harakatchanlik va mustaqillik, ularni bittaga MENga keltirish mumkin.

O’zgaruvchan indikator	Subyekt (tasodif)
	L.m.	F.j.	K.r	-
Hayot quvonchi	2	0	2	-
Harakatchanlik	2	2	2	-
Mustaqillik	0	2	2	-

Men kuchliman.
Eng oddiy yo’l har bir kishi uchun har bir indikatorni surov qilish. Yig’ilgan ball har bir kishini MENligini ko’rsatadi (bizda 0 dan 6 balgacha). Yig’ishni yana bir ustun tomoni individual belgini tarqalishini kengayishi. Birinchi indikator bo’yicha 2 ball. Yig’ilgan ball tartibga solish uchun eng qo’lay yo’l. Lekin sosiologlar yig’ilgan ballni indekaslar deyiladi. Katta shkaladan farq qilish uchun indeks samarali ravishda ma’lumotni aniq ko’rsatadi. Aniq aytsak indeks respondentlarni javoblarini tuzilishini ko’rsatmaydi. L.m. va f.j. subyektlar bir xil ball olishi.
Shubhasiz indekslar ulchash modellari qandaydir latent ya’ni o’lchab bo’lmaydigan o’zgaruvchanlik bir hil ko’rsatkichlari yig’indilari, balki ulchanishi mumkin. Mustaqillik lotent o’zgaruvchanlikka ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodchilar chakana bahoni indekslarini qancha turishi bilan baholaydi. Shu sababli turli tovarlar bir hil ahamiyatga ega bo’lmasada turli koeffisentlar bilan belgilanadi. Masalan, non, tansiq taomlar. Bu holda empirik ma’lumot subyektlar orasidgi farqni belgilash uchun ishlatiladi.
Yig’ilgan ballar va asosiy modellar shkalalari laykerit shkalasi deyiladi. U tuzish uchun baholash shkalalarini rozili yoki noroziligi to’g’ri keluvchi ko’rsatmani berish uchun xizmat qiladi.
Javoblar kategoriyasi roziman yoki rozi emasman 2 dan 7 gacha o’zgaradi. Respondent har bir tanlagan javobiga ball oladi. O’lchanayotgan ko’rsatmaga mos keluvchi bo’yicha javoblarga ball beriladi. Ya’ni javoblar bir ulchamli tartibga keltirilgan. Har bir olingan ball yig’iladi. Yig’ilgan ball individni xususiyatini ko’rsatadi (Masalan, konservator, o’rtacha konservator, o’rtacha liyeral). Bu shkalalash modelini aniqlash, isbotlash yoki habari borligini bildirishi uchun ham ishlatilishi mumkin. Ro’yxatga standart bo’yicha kiritiladi. Oxirgi ro’yxatga kim ko’p ball olsa, shu kiritiladi. Kelishilgan va valentlik bo’yicha. Misol yoshlarni badiiy estetik didini o’lchash uchun test.

1. 
   San’at asarlarini o’qish shart emas (noto’g’ri).
   
2. 
   She’rni sevmayman (noto’g’ri)
   
3. 
   klassik musiqani yig’aman (to’g’ri)
   
4. 
   …
   

Bu shkala bir xildagi ulchov darajasini beradi. E.Bogardusni sosial oraliq shkalasi sosiologiyada ishlatuvchi eski modul tadqiqotchi yig’ilgan javoblarni ishlab chiqadi. Masalan, 1) Siz ruslar bilan bir shaharda yashashga rozimisiz? 2) Qo’shni bo’lib yashashga rozimisiz? 3. Bir joyda ishlashga rozimisiz? 4. Qizingizni ularga turmushga chiqishiga rozimisiz?
Har bir javob pastdan yuqoriga boradi.