O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim

es	ei
Silindrlilikdan chetga chiqish
1	48	0,032	0	0,060	0,034	0,005
2	75	0	-0,120	0,063	-0,063	0,006
3	26	0,010	-0,010	0	-0,023	0,004
4	93	-0,014	-0,052	0,040	0	0,012
5	82	0,042	0,013	-0,050	-0,079	0,008
6	101	0,042	0,015	0	-0,028	0,006
7	256	0	-0,052	0,081	0,031	0,016
8	319	0,062	0,027	-0,052	-0,089	0,010
9	428	0,097	0	0,163	0,066	0,030
10	473	0	-0,130	0	-0,125	0,020

6. 
   Detal sirtlarining belgilangai shakldan chetga chiqishlarini shartli belgilarini aytib bering. (2.1–rasm). Shakldan chetga chiqishni aniqlik darajasini toping.
   

a)		b)		v)
g)		d)		e)
j)	z)		i)		k)
l)		m)		n)
p)		r)		s)

2.1 – rasm.
6 – amaliy mashg‘ulot

Mavzu: Sirtlarning g‘adir – budurligini aniqlash

Asosiy ma’lumotlar:

Sirtlarning g‘adir-budirligi quyidagi standartlar bilan tartibga solingan:
GOST 2789-73 (ST SEV 637-77) - sposobы normirovaniya i parametrы sheroxovatosti (g‘adir-budirlikni ko‘rsatkichlari va tartibga solish usullari);
GOST 2.309-73 (ST SEV 1632-79) - oboznacheniya sheroxovatosti poverxnostey (sirtlarning g‘adir-budirligini belgilash).

Asosiy belgilar va tushunchalar:

Sirtlarning malum baza uzunlikdagi (bazovaya dlina) nisbatan kichik qadamli (shag) notekisliklar yig‘indisiga g‘adir-budirlik deyiladi.


l – baza uzunligi;
R_a – profilning o‘rtacha arifmetik chetga chiqishi;
R_z – profilning o‘nta nuqta bo‘yicha topilgan notekisliklar balandligi;
R_ekt – profil notekisliginpng eng baland nuqtasi;
S_m – profil notekisliklarining o‘rtacha qadami;
S – profil notekisliklarining uchlari bo‘yicha o‘rtacha qadami;
t_r – profilning nisbiy tayanch uzunligi.
MISOLLAR

3.1. Ish chizmasida detal sirtining g‘adir-budirligi quyidagicha ko‘rsatilgan:

a)	b)	v)		g)
d)	e)	z)		i)
k)			l)
m)	n)	o)		r)

Yuqorida keltirilgan g‘adir-budirlikning ko‘rsatkichlarini, ya’ni sirtlarni olish usullarini, g‘adir-budirlikning yo‘nalishini ko‘rsating, g‘adir-budirligining ko‘rsatkichlari va o‘lchash birliklarini ayting, ishlov berish usullarini aniqlang.

3.2. Detalning nominal o‘lchami, o‘lchamni kvalitet bo‘yicha dopuski va shakldan chetga chiqish berilgan.

Variant	D(d)	Kvalitet	TD nisbatan chetga chiqishi	Variant	D(d)	Kvalitet	TD nisbatan chetga chiqishi
1	12	5	100	11	87	5	60
2	24	9	40	12	42	5	60
3	28	6	60	13	269	7	40
4	56	8	100	14	415	10	100
5	98	7	100	15	487	11	40
6	65	11	40	16	106	9	100
7	77	12	60	17	153	8	40
8	123	14	60	18	81	12	60
9	215	6	40	19	37	6	60
10	311	5	100	20	42	7	60

Profilning o‘rtacha arifmetik chetga chiqishini aniqlang va g‘adir-budirlikning qabul qilingan ko‘rsatkichlari uchun ishlov berish usulini tayinlang.

7- AMALIY MASHG’ULOT
SILLIQ SILIDRIK DETALLARNING JOIZLIK VA O’TQAZISHLARINI ANIQLASH
Talaba 1-topshiriqni bajarishi uchun shu topshiriqqa kiruvchi avtomobil qismining ishlash jarayonini yaxshi tasavvur qilishi shart. Topshiriq 1-1 jadvaldan tanlanadi.
Topshiriqni bajarish tartibi:
1.Berilgan birikmaning ishlashini qisqacha yozma ta’riflang.
2. Quyidagilarni belgilang va asoslang.
a) Birikmaning xususiyati, tizimi, o’tqazish va kvalitetlari ;
b) Birikma detallarining sirti, shakli, joylashuvidagi og’ishlari va
ularning g’adir-budirliklari.
3..Birikuvchi juftni ixtiyoriy masshtabda chizing va undagi o’lchamlarni, o’tqazishlarni ifodalang.
4.Birikma detallarining chizmasini bering, val va teshik sirt o’lchami va chegaraviy og’ishlari, g’adir-budirligi, shakli va joylashish og’ishlarini ifodalang.
5.Val va teshik qo’yim maydonlari sxemasini tasvirlang.
6.Val va teshik o’lchamlarining chegaraviy qiymatlarni, o’tqazish
qo’yimlarini va eng katta va eng kichik oraliq yoki tarangliklarni
xisoblang.
Topshiriqni bajarish misoli.
Sinov daftarchasining tartib raqami 296-77 (oxirgi raqam 7, undan oldingisi 7) 1.1-jadvaldan topshiriqni aniqlaymiz: Klapan turtkichi-blok ø25.3-130. Topshiriqdagi shartli belgilangan: 3-130, G-53, G-24 yozuvlarni mos ravishda ZIL-130, GAZ-53, GAZ-24 deb o’qish lozim.

1. 
   Turtkich silindrlar bloki teshigida ilgarilanma-qaytma harakatda bo’ladi, birikma sirtlari bosim ostida moylanadi, taxminiy xarorat 100-120 S. Moylangan turtkich shtanga olingan xolatda, barmoqning asta bosimi ta’sirida silindr bloki teshigida erkin xarakatlanishi kerak.
   
2. 
   Avtomobil dvigatellarining bunday xildagi birikmalari uchun aniqlik me’yori sifatida amaliyotda ko’p tarqalgan JT7 kvalitetni tanlaymiz. Bu erda qo’yim o’tkazish uchun teshik tizimini qo’llash maqsadga muvofik, chunki turtkich berilgan o’lcham yuzasi bo’yicha o’ziga mos teshik bilan yakkama-yakka birikadi. Blok teshigi bilan turtkich birikmasi normal ishlashi uchun ular orasida moy qatlami bo’lishi shart. SHuning uchun ST SEV 144-75 tavsiyasiga ko’ra (ilovadagi jadvalga qarang) ko’rilayotgan birikma uchun N7/f7 qo’nimni tanlaymiz. Bu erda kam oraliqqa ega bo’lgan qo’nim, misol uchun H7/g7 dvigatel ishlab qiziganda birikmada kafilli oraliq bo’lmasligi mumkin. Katta oraliqlik qo’nimda esa, ya’ni N7/e7
   moylash tizimidagi moy bosimi va birikmani ishlash muddatiii kamaytirishi ehtimoldan xoli emas.
   

Shakl og’ishlarini aniqlaymiz (bizning misolimizda nosilindriklik).
Turtkich blokda o’rtacha tezlik bilan ilgarilanma-qaytma harakat qilib, zarbli yuklanishida ishlaydi. Tavsiyalarga ko’ra bu shartga oshirilgan nisbiy geometrik aniqlikdagi shakl og’ishlari javob beradi.
1.2-Jadvaldan 7-kvalitet va oshirilgan nisbiy geometrik aniqlik bu­yicha bajarilgan, 18-50 mm o’lchamli detal uchun belgilangan shakl og’ishni aniqlaymiz 6 mkm.
Birikma detal sirtlarining g’adir-budirligi ularga ishlov berish turiga qarab topiladi. Yakunlovchi amal uchun turtkich tashqi sirti doiraviy toza silliqlash, blok teshigi uchun- toza kengaytirish; 1.3 – jadvaldan shularga mos xolda sirt g’adir-budirliklari turtkichda Ra=0,32 mkm va blok teshigida Ra=0,63 mkm bo’ladi.
3. Birikmani ixtiyoriy masshtabda chizib unga o’lcham, o’tkazish va chegaraviy og’ishlarni quyamiz (1.1-rasm). Chegaraviy og’ishlar ilovadagi jadvaldan (ST SEV 144-75) tanlanadi:
Es=+21 mkm EI=0 es=-20 ei=41 mkm.

4. 
   Birikma detallarini chizib (1.1 rasm) birikuvchi sirtlarga o’lchamlarning chegaraviy og’ishlarini, ST SEV 368-76 bo’yicha sirt shakl va joylashish og’ishlarni, hamda ST SEV 144-75 bo’yicha g’adir-budirliklarning shartli belgilari bilan qiymatini qo’yamiz.
   
5. 
   Val va teshikning qo’yim maydonini ixtiyoriy masshtabda chizamiz.
   
6. 
   Detallarini chegaraviy o’lchamlarini va qo’yim hamda o’tqazish tavsifnomalarini xisoblaymiz.
   

Teshikning eng katta chegaraviy o’lchami:
Dmax=Dn+ES=25+0,021=25,021mm
Teshikning eng kichik chegaraviy o’lchami:
Dmin=DH+ES=25+0=25 mm
Valning eng katta chegaraviy o’lchami:
dmax=dH+es=25+(-0,020)=24,98 mm
Valning eng kichik chegaraviy o’lchami:
dmin=dH+ei=25+(-0,041)=24,959 mm
Teshik qo’yimi:
TD=ES-EJ=0.021-0=0.021 mm
Val qo’yimi:
Td=es-ei=-0,021-(-0,041)=0,021 mm
Eng katta oraliq:
1.1-jadval

Sinov daftarchasining oxirgi raqami
		1	2	3
Sinov daftarchasining oxirgidan olØingi raqami	1	Taqsimlash vali vtulkasi taqsimlash vali, Ø 50; G – 53	Uzatmalar qutisi yetaklanuvchi vali – 3- uzatma shesternyasi vtulkasi, Ø 38; G – 53	Taqsimlash shesternyasi - tirsakli val, Ø 40; G – 53
	2	Shatun vtulkasi – porshen barmog’i Ø 25; G – 53	Shatun – shatun yuqorigi kallagining vtulkasi Ø 26; G – 53	Uzatmalarni almashtirib qo’shish richagi – vilka Ø 13; G – 53
	3	Yo’naltiruvchi vtulka – chiqarish klapani, Ø 9 ; G – 53	Silindrlar bloki kallagi – chiqarish klapani uyasi Ø 38; G – 53	Silindrlar bloki kallagi – kiritish klapani uyasi Ø 49; G – 53
	4	Yig’ma holdagi 2 – uzatma shesternyasi yetaklanuvchi val, Ø 43; G – 24	Taranglash roligi kronshteyni – o’q Ø 10,5; G – 53	Pedal kronshteyn – tishlatish muftasi vali, Ø 22; G – 53
	5	3- va 4- uzatmalarni birlashtiruvchi mufta ariqchasi – vilka Ø 9; G – 53	Uzatmalar qopqog’i – uzatmalarni almash-tirib qo’shish richagi Ø 13; G – 24	Ketingi ko’prik karteri – salnik vtulkasi, Ø 80; G – 53
	6	Silindr bloki uzgich – taqsimlagich korpusi, Ø 29; G – 24	Ishqalanish muftasini ajratuvchi mufta-birlamchi val podshipnigi qopqog’i Ø 38; G – 24	Ishqalanish muftasi ish silindri – porshen Ø 24; G – 24
	7	Differensial qutisi – yarim o’q shesternyasi, Ø 42; G – 24	Silindrlar bloki kallagi klapanni yo’naltiruvchi vtulka, Ø 17; G – 53	Uzatmalarni almash-tirib qo’shish richagi – vilka , Ø 19; Z – 130
	8	Silindrlar bloki – silindrlar gilzasi (yuqoridagi mahkamlovchi qism) Ø 125; Z – 130	Silindrlar bloki – silindrlar gilzasi /pastki mahkamlovchi qism/ Ø 122; Z – 130	Klapanni yo’naltiruvchi vtulka – kiritish klapani, Ø 9; G– 53
	9	Differensial qutisi – chashkasi shesternya Ø 198; Z – 130	Orqaga yurgazish shesternyalar bloki – vtulka Ø 28; 25; G – 53	1-2 uzatmalarni qo’shuvchi vilka – shesternya ariqchasi, Ø 8; G – 53
	10	Birlamchi val podshivnigi qopqog’i – ishqalanish muftasi karteri Ø 110; Z – 130	Differensial krestovinasi – satellit Ø 28; Z – 130	Differensial qutisi – krestovina, Ø 28; Z – 130

1.1-jadval

Sinov daftarchasining oxirgi raqami
		4	5	6
Sinov daftarchasining oxirgidan oldingi raqami	I	Uzatmalarni almashtirib qo’shish richagi - uzatmalar qutisi qopqog’i Ø 19; Z – 130	Tirsakli val, ma­xovik - mahkamlovchi- bolt, Ø 12; G - 53	Burish sapfasi - shkvoren vtulkasi, Ø 33; G - 53
	2	Tirsakli val - sha­tun vkladishi Ø 60; G - 53	Porshen ariqchasi -moysidirgich xalqa, V 5; G - 53	Silindrlar bloki - taksimlash vali -vtulkasi, Ø 56; G - 53
	3	Koromislo uchi tirgachi - vtulka, Ø 13; G - 53	Differensial quti­si - satellitlar uchi, Ø 20; G - 24	Silindrlar bloki -klapan tutkichi, Ø 25; G - 53
	4	Uzatmalar qutisi yetaklanuvchi vali -spidometr yuritmasi shesternyasi, Ø 35; G - 53	2-chi uzatma shesternyasi - vtulka Ø 44; G - 53	Uzatishlar qutisining yetaklanuvchi vali - 2-uzatma shesternyasining vtulkasi. Ø 42: G - 53
	5	Satellitlar qutisi - chorbarmoq . Bo’yni Ø 25; G - 53	Satellitlar qutisi - yarim o’q shesternyasi, Ø 58; G – 53	Klapan turtkichi - silindrlar bloki, Ø 25; Z – 130
	6	Tishlashish muftasi asosiy silindri - porshen, Ø 22; G - 24	Uzatmalar qutisi karteri - shesternyalar bloki o’qi, Ø 28; G - 24	Yig’ma holdagi I uzatma shesternyasi - yetaklanuvchi val, Ø 32; G - 24
	7	Amortizatorni yo’naltiruvchi vtulkasi -shtok, Ø 14, G - 24	Silindr -amortizator porsheni, Ø 30, G - 24	Asosiy tormozlanish silindri - porshen Ø,32, G - 24
	8	Shatun vtulkasi - porshen barmogi Ø 28, Z – 130	Shatunning yuqorigi kallagi - vtulka Ø 29,5; Z – 130	Ketingi baraban g’ildirak stupitsasi, Ø 335; Z – 130
	9	Silindrlar bloki kallagi - kiritish klapani egari Ø 56; Z – 130	Klapan - klapanni yo’naltiruvchi, Ø 11; Z – 130	Klapanlar koromislosi o’qi - vtulka, Ø 22; G - 53
	10	Kolodkadagi teshik - ekssentrik barmoq, Ø 28; G - 24	Ressorlar kronshteyni - barmoq Ø 30; Z – 130	Oldingi baraban - g’ildirak stupitsasi, _ Ø 330; Z – 130

1.1-jadvalning davomi.

Sinov daftarchasining oxirgi raqami
		7	8	9	0
Sinov daftarchasining oxirgidan oldingi raqami	I	Gilza - por­shen, Ø 92; G - 53	Porshen ariqchasi kompression xalqa, B = 2,5; G - 53 V-2,5; YuA	Taqsimlash vali shesternya, Ø 28; G - 53	Porshen - por­shen barmog’i, Ø 25; G - 53
	2	Silindrlar bloki - vkla­dish. Ø 74,5; G - 53	Koramislo - vtulka, Ø 23; G - 53	Satellit - satellitlar o’ki, Ø 20; G - 24	Porshen - por­shen barmog’i Ø 28; Z -130
	3	Vkladish - o’zak bo’yni, Ø 75; Z-130	Shtanga - shtan­ga uchligi, Ø 8,25; G - 53	Silindrlar bloki - moy nasosi, Ø 22; G - 53	Rotor pastki vtulkasining teshigi - o’q, Ø 35; G - 53
	4	3-uzatma shesternyasi - vtuka, Ø 46, G - 53	O’zak vkladishi - tirsakli val, Ø 70; G - 53	Shkvoren - bu­rish safpasi,,. Ø 38; Z -130	Shkvoren – oldingi o’q, Ø 38; Z -130
	5	Oldingi o’q - shkvoren, Ø 30; G - 53	Silindrlar bloki - gil­za Ø 100; G - 53	Shkvoren -sapfa vtulkasi, Ø 30; G - 53	Salnik vtulkasi - burish sapfasi, Ø 56; G - 53
	6	Suv nasosi va­li - ventilya­tor parragi, Ø 17; G - 53	Uzatmalar qutisi vilkasi - polzun, Ø 15; G - 53	Shatun - shatun vkladishi, Ø 63,5; G - 53	Tirgak - kora­mislo o’qi Ø 22; G - 53
	7	Satellit - vtulka Ø 29,5; 3-130	Generator uki - shkiv, Ø 17; G - 24	Vilka flanetsi - bolt, Ø 10; G - 24	Eshik kulfi -o’q, Ø 8; G - 24
	8	Shkiv - tirsakli val, Ø 46; Z – 130	Bolt - maxo­vik, Ø 14; Z -130	Maxovik - ma­xovik gardishi, Ø 395; Z -130	Taqsimlash va­li - shesternya, Ø 30; Z -130
	9	Vkladish - sha­tun bo’yni, Ø 65; Z-130	Satellit - chorbarmoq Ø 25; G - 53	Shkvoren - burish sapfasi, Ø 20; G - 24	Shkiv - tirsakli val, Ø 38; G - 53
	10	Bolt – shatun qopqog’i, Ø 11,2; Z-130	Porshen - kom­pressnoy xalqa, V =2, Z -130	Koramislo - koromislo o’qi Ø 22; Z-130	Koromislo o’qi tirgachi - o’q, Ø 22; 3-130

1.2.-jadval

Aylanasimon (silindrik) sirtlarning shakldan og’ishlari.

Nominal o’lcham, mm	Nisbiy geometrik aniqlik	K v a l i t e t
		5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15
		Chegaraviy chetga chiqish, mkm
6 gacha	normal	2	3	5	8	12	20	30	50	80	120	200
	oshirilgan	1,2	2	3	5	8	12	20	30	50	80	120
	yuqori	0,8	1,2	2	3	5	8	12	20	30	50	80
6-18	normal	3	5	8	12	20	30	50	80	120	200	300
	oshirilgan	2	3	5	8	12	20	30	50	80	120	200
	yuqori	1,2	2	3	5	8	12	20	30	50	80	120
18-50	normal	4	6	10	16	25	40	60	100	160	250	400
	oshirilgan	2,5	4	6	10	16	25	40	60	100	160	250
	yuqori	1,6	2,5	4	6	10	16	25	40	60	100	160
50 -120	normal	5	8,	12	20	30	50	80	120	200	300	500
	oshirilgan	3	5	8	12	20	30	50	30	120	200	300
	yuqori	1,2	3	5	8	12	20	30	50	80	120	200
120-260	normal	6	10	16	25	40	60	100	160	250	400	600
	oshirilgan	4	6	10	16	25	40	60	100	160	250	400
	yuqori	2,5	4	6	10	16	25	40	60	100	160	250
260-500	normal	8	12	20	30	50	80	120	200	300	500	800
	oshirilgan	5	8	12	20	30	50	80	120	200	300	500
	yuqori	3	5	8	12	20	30	50	80	120	200	300

1.3-jadval
Sirtlarning ishlov berish usuliga qarab ruxsat etilgan g’adir - budirligi

Ishlov berish usuli				Rz, mkm		40		20		10		6,3		3,2		1,6		0,8		0,4		0,2		0.1			0,05	Kvalitet
				R ,mkm		10		5		2,5		1,25		0,63		0,32		0,16		0,08		0,04			0,02		0,01
Parmalash				Ø 15gacha																										11-I4
				Ø 15 dan yuqori																										11-14
Zenker-lash				toza																										8-14
Tashqi charx- lash				yarim-toza																										12-14
				toza																										6-12
				nafis
Yunyb ken- gaytn- rish				yarim-toza																										12-14
				toza																										6-13
				nafis																										6 -7
Freza-lash				yarim-toza																										12-14
				toza																										11-14
				nafis																										8-9
Razvert-kalash				yarim-toza toza																										8-9
				toza																										6-8
				nafis																										6-7
Sidirish				toza																										6-9
																														6-8
Silliqlash	Doi-raviy		Toza																										10-11
			nafis																										6-9
	tekis		toza																										6 -9
			nafis																										6-7
Xoninlashglash				O’rtacha																										2-7
				Nafis																										5-6

Smax=Dmax-dmin=250,021-24,959=0,62 mm yoki
Smax=ES-ei=0,21-(-0,41)=0.62 mm
Eng kichik oraliq:
Smin=Dmin-dmax yoki Smin=ES-es=0-(0,20)=0,20 mm
O’rtacha oraliq:
Sep=(Smax+Smin)/2=(0,062+0,020)/2=0,041 mm .
O’tqazish oraliq qo’yimi:
TS=Smax-Smin=TD-Td=0,062-0,020=0,042 mm
Silindrik sirt shakllarining nisbiy geometrik aniqligini (normal, oshirilgan va yuqori) belgilash
TAVSIYALARI:
1. Normal. Siljish ravonligiga yoki eng kam ishqalanishga alohida talablar qo’yilmagan, nisbatan kam tezlikda siljish va yuklanishda harakatlanuvchi, hamda markazlashtirish aniqligi va taranglikning mukamallanganligiga yuqori talablar quyilgan, zaruriyat tug’ilganda qismlarga ajraluvchi va qayta yig’uvchi taranglik o’tqazish birikmalardagi sirtlar.

2. 
   Oshirilgan. Siljish ravonligiga va biriktirish zichligiga shirilgan talablar qo’yilgan, o’rtacha tezlikda va yuklanishda xarakatlanuvchi, hamda katga tezlik va yuklanish, zarb, tebranishlar sharoitida aniqlik va chidamlikka oshirilgan talablar qo’yilgan va o’tuvchan o’tqazish birikmalar­dagi sirtlar.
   
3. 
   Yuqori. Siljish ravonligiga, ishqalanishni kamayishiga va birik­tirish zichligiga yuqori talablar qo’yilgan, yuqori tezlikda va yuklanishda xarakatlanuvchi, hamda katta tezlik va yuklanishlar, zarb, tebranishlar sharoitida aniqlikka va chidamlikka oshirilgan talablar qo’yilgan taranglik va o’tuvchan o’tqazish birikmalardagi birikma sirtlar.