O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim

Mavzuni o‘zlashtirish uchun savollar:

1. 
   Zamonaviy ta’limning asosiy turlarini ta’riflab bering.
   
2. 
   “Ta’limning tashkiliy tizimi” tushunchasi mohiyatini tushuntirib bering.
   
3. 
   Ta’limning individual shakli afzalliklari nimadan iborat?
   

8. Innovatsion ta’lim muhitida o‘qituvchining kreativligi

Milliy mafkura vazifalari maxsus tashkil etilgan ma’naviy-ma’rifiy ishlarga qaratilgan mashg‘ulotlarda, ta’lim-tarbiya jarayonida, darsdan va sinfdan tashqarida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda amalga oshiriladi.

Sinfdan va darsdan tashqarida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar, odatda, o‘qitishning nazariy va amaliy tizimini to‘ldiradi. Uning asosiy vazifasi o‘quvchilarning o‘qishdan tashqarida o‘zini-o‘zi anglash, tarbiyalash va ijtimoiy foydali mehnat bilan shug‘ullanish mobaynida o‘zining vaqtini oqilona taqsimlashga yordam berishdan iboratdir.

1. 
   O‘quvchilarning darsdan tashqari faoliyatini loyihalash vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin:
   

• 
  ijtimoiy moslashuv doirasini tashkil etish va o‘quvchilarning ijtimoiy harakatchanligini ko‘rsatish;
  
• 
  bo‘lajak mutaxassislarning kasbiy moslashuvi uchun zaruriy shart-sharoitlar yaratish;
  
• 
  talaba (o‘quvchi)larni mustaqil ravishda ta’limni davom ettirishga yo‘naltirish;
  
• 
  har bir talaba(o‘quvchi)ning qobiliyati, qiziqishi va ishtiyoqlarini rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish;
  
• 
  talaba (o‘quvchi)larga bo‘sh vaqtlaridan unumli foydalanishni va dam olishni o‘rgatish.
  

2. 
   Darsdan tashqari faoliyat tizimi ko‘p komponentli bo‘lib, o‘quvchilarning bo‘sh vaqtlarini quyidagi tarkibda, tartibda, shaklda va joylarda amalga oshirilishi mumkin:
   

• 
  o‘quv guruhi tarkibida;
  
• 
  o‘quv yurti jamoasi tarkibida;
  
• 
  individual (yakkama-yakka) tartibda;
  
• 
  ijtimoiy birlashmalarda va tashkilotlarda;
  
• 
  klublarda, to‘garaklarda, muzeylarda;
  
• 
  mehnat jamoalarida;
  
• 
  alohida fanlarni chuqur mustaqil o‘rganish chog‘ida;
  
• 
  ta’lim muassasasidan tashqaridagi madaniy dam olishning turli shakllarida. Talaba (o‘quvchi)larningdarsdan tashqari faoliyat tizimining o‘ziga xosligi shundaki, uning har bir komponenti alohida loyihalashtiriladi va har doim ham
  

pedagogik ta’sir doirasi bilan qamrab olinmaydi.

3. 
   Talaba (o‘quvchi)larning darsdan tashqari faoliyat tizimini rejalash- tirishshakllari:
   

• 
  o‘quv yurtining ish rejasi;
  
• 
  o‘quv yurtining o‘quvchilar bilan olib boradigan ma’naviy-ma’rifiy ishlari rejasi;
  
• 
  o‘quv guruhlari o‘quvchilari bilan olib boriladigan ma’naviy-ma’rifiy ishlar rejasi va boshqalar.
  

4. 
   Talaba (o‘quvchi)lar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlar rejasini tuzishning asosiy tartib va qoidalari:
   

- diagnostik asos yaratish;

• 
  talaba (o‘quvchi)larning o‘ziga xos xususiyatlarini, jamoaning mahorat darajasi va shakllanganligini hisobga olish;
  
• 
  tarbiyaviy jarayonda asosiy mazmuniy komponentlarga muvofiq faoliyat aniq yo‘nalishlarini belgilash;
  
• 
  tadbirlarni o‘tkazish muddatlarini, shakllarini, ishtirokchilarini aniq belgilash;
  
• 
  tarbiyaviy ishlar rejasining qulayligi, hayotiyligi va aniqligi;
  
• 
  tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda talaba(o‘quvchi)larning shaxsan ishtirokini ta’minlash.
  

Darsdan tashqari faoliyatni zamonaviy tashkil etish ijodiy jarayon bo‘lib, tarbiyachidan chuqur bilim, malaka va hohish talab qilgani kabi talaba (o‘quvchi)lardan ham ularning intilishlari va ma’suliyat bilan undashishlarini talab etadi. Talaba (o‘quvchi)lar va tarbiyachi qiziqishlarini birlashtirish tarbiyada mualliflik tizimini shakllantirishning yagona yo‘lidir. Bu holda, tarbiya shaxs kamolotini boshqarish jarayoni, uning ijtimoiylashuvi va rivoji uchun sharoit va imkoniyatlar yaratish mezoni sifatida qaraladi. Darsdan tashqari faoliyat (dam olishni tashkil etish) esa, shaxsning ijodiy imkoniyatlarini yuqoriga ko‘tarish (birinchi navbatda, tarbiyachining), uning ijtimoiy faolligini amalga oshirish maydoni sifatida tushunilishi mumkin.
Ta’lim muassasalarida tarbiyaviy jarayonni tashkil qilish asosiga ilg‘or milliy, ma’naviy-ahloqiy qadriyatlar va mezonlar, xalq pedagogikasi, marosimlar, bayramlar, o‘yinlar va boshq. qo‘yilishi kerak. Ularni tashkil etishda va o‘tkazishda tarbiya texnologiyalaridan yoki interfaol uslublardan foydalanilish o‘quvchida o‘z
yurtiga mehr-muhabbat, oilaparvarlik, kasbiy fidoiylikni shakllantirishga yordam beradi.
Tarbiyaviy jarayon umumiy o‘rta, o‘rta maxsus va kasb-hunar, oliy ta’lim muassasalarida o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Pedagog xodimlar, tarbiyachilar va guruh rahbarlari milliy istiqlol g‘oyasi bilan qurollangan bo‘lib, uni har bir fuqaro ongiga etkazish mahoratiga ega bo‘lishlari ularning tarbiya jarayoni, tarbiyaviy ishlar va ularning uslubiyoti haqidagi bilim, ko‘nikma va malakalariga, pedagogik mahoratlariga ko‘p jihatdan bog‘liqdir.
Tarbiya jarayoni – shaxsni shakllantirishga maqsadli yo‘naltirilgan, tarbiyalovchi va tarbiyalanuvchilar hamkorligi uchun maxsus tashkil etilgan, boshqariladigan va nazorat qilinadigan, o‘zining pirovard maqsadi sifatida shaxsni shakllantiradigan jarayondir. Boshqacha aytganda, tarbiya jarayoni - tarbiyaviy ishlar, tadbirlarning doimiy harakat-dagi zanjiridan iborat.
Tarbiya jarayonining asosiy natijasi – har tomonlama va uyg‘un kamol topgan yuksak ma’naviyat-li shaxsni shakllantirishdir.
Tarbiyaviy tadbirlar – turli xil moddiy va ma’naviy ehtiyojlarga javob beruvchi, tarbiyaviy maqsadlarning yagona majmuasiga bo‘ysundirilgan, bir-biri bilan o‘zaro hamkorlik qiluvchi, o‘zida bir butun ta’limni ko‘zda tutgan tarbiyaviy ta’sir majmuidir. Ta’lim jarayoni alohida darslardan tashkil topgani kabi tarbiyaviy tadbirlardan tarbiya jarayoni vujudga keladi. Tadbirlar, tarbiyaviy ishlar - tarbiya jarayonining bir bo‘lagidir.
Tarbiyaviy ish (TI) – bu tarbiyaning tizimliligi, to‘laligi, uzviyligi va uzluksizligidir. Tarbiyaviy ish – tarbiyalanuvchilarning muayyan faoliyatini tashkil etuvchi va amalga oshiruvchi shakldir. TIning asosiy xususiyati – zaruriylik, foydalilik va tatbiq etish imkoniyatidan iborat.
Tarbiyaviy jarayonni tashkil qilish va muvaffaqiyatli davom ettirish uchun zarur bo‘lgan tarbiyaviy ishlar uslublari, bilimlar, malaka va mahoratlar tizimi, zamonaviy pedagogik texnologiyalar va ularni tarbiyaviy ishlar amaliëtida qo‘llash masalalari pedagogik jamoalarning dolzarb va muhim muammolaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Ta’lim muassasalarida talaba (o‘quvchi)lar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish tarbiyaviy ishlar texnolo-giyasini to‘g‘ri tashkil qilish va qo‘llashga bog‘liq. Bu esa, o‘z navbatida ta’lim muassasalari uchun tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish uslubiëti zamonaviy pedagogik texnologiyalar ishlanmalari asosida yaratishni talab etadi.
Fikrimizcha, ta’lim muassasalarining tarbiyaviy ishlar texnologiyasi ijodiy faollik, mustaqil fikrlash va mohirona harakatlarga yo‘naltirilgan bo‘lishi va tarbiyachi hamda talaba (o‘quvchi)lar tomonidan minimal kuch sarflagan holda tarbiyaviy ishlar bo‘yicha qo‘yilgan maqsadlarni egallashda eng faol shakl, usul va uslublardan foydalanish, tarbiyaviy jarayonni muvaffaqiyatli tashkil etuvchilarning doimiy va majmuaviy faoliyatining asosiy qismidan iborat bo‘lishi kerak.
Ta’lim muassasalarida tarbiyaviy ishlar uslubiyotini amalga oshirishning pedagogik texnologiyasi: loyihalashtirish, amalga oshirish, nazorat va tahlil qilish kabi ish harakatlari ketma-ketligidan iborat.
Tarbiyaviy ishlarning texnologiyasi va har bir aniq ishlarni o‘tkazish, tashkil qilish uslubiyoti pedagogik maqsad tushunchasidan boshlanadi, ya’ni pedagogik maqsadga muvofiqlik (ushbu ish nima uchun tashkil qilingan va o‘tkazilmoqda, shuningdek, tarbiyachi va talaba (o‘quvchi) nimaga erishishi kerak?) va pedagogik mahorat (aniq ishlarni o‘tkazish, tarbiyaviy jarayonni tashkil qilish, o‘quvchilarni qiziqtirish, jaraënda mustaqil qatnashish va ijodiy ishlashga istak uyg‘otish uchun turli usul va uslublardan foydalanish) va ularning natijalarini nazorat va tahlil qilish, umumlashtirish (talaba(o‘quvchi)lar nimalarga o‘rgandilar?).
Tarbiya jarayonini loyihalashtirish davrida tarbiyachi talaba(o‘quvchi)lar bilan o‘tkazilishi lozim bo‘lgan tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish chog‘ida qo‘llaniladigan uslub, shakl va usullarni tanlaydi. So‘ngra, aniq tarbiyaviy ishlarga qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshiradilar. Keyinchalik, ular ishni nazorat qilish, yakunlash va tahlil qilish mexanizmini aniqlaydilar (Nima ma’qul keldi? Nima ma’qul kelmadi? Nega? Nima yaxshi edi-yu, nimadan voz kechish kerak? Kim ajralib turdi?) va hokazo.
Bu ishlarning hammasini umumlashtirib ta’lim muassasalarining tarbiyaviy ishlar texnologiyasi – ta’lim muassasasi sharoitida qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshirishda har bir aniq tarbiyaviy ishni o‘tkazish va tahlil qilish uchun qo‘llaniladigan uslub va shakllar yig‘indisidan iborat ekanligini aniqladik. Masalan, ta’lim muassasasida o‘quvchilarning o‘qishi va tarbiyasi davrida guruhlarda, fakultetlarda, universitetlarda, institutlarda turli xil qiziqarli tadbirlar, bayramlar, tanlovlar, shuningdek, sportga, mehnatga, ijodiy ishga, badiiy mavzuga bag‘ishlangan tadbirlar, mashg‘ulotlar, o‘yinlar, sayllar, lineykalar va boshqa tadbirlar o‘tkaziladi. Har bir tarbiyaviy tadbirga mos uni tayyorlash va o‘tkazish uslubi mavjud. O‘tkazilishi rejalashtirilgan tarbiyaviy tadbirlarning mazmuni va shakli oldindan tarbiyachi tomonidan ishlab chiqiladi, so‘ngra ularga mos ravishda tadbirni amalga oshirish mo‘ljallanadi. Shunday ekan, aniq tarbiyaviy ishning ta’sirchanligi va samaradorligi – ularni tayyorlash va o‘tkazishga, shuningdek tarbiyachilarning o‘quvchilar jamoasi bilan amalga oshiriladigan faoliyatni tashkil qilishiga hamda foydalniladigan tarbiya texnologiyalariga bog‘liq bo‘ladi.
Odatda tarbiyaviy ishlar jamoaviy va ijodiy tabiatiga ega bo‘ladi va mos ravishda jamoaviy tarbiyaviy ishlar (JTI) yoki jamoaviy ijodiy ishlar (JII) deb nomlanadi. JII – ish va o‘yin, ijod va o‘rtoqlik, hayotiy umid va xursandlik bilan to‘ldirilgan va ayni paytda, asosiy tarbiyaviy vosita bo‘lgan jarayonni tashkil etish usulidir. Tarbiyaviy ishlarda tarbiyachilar va o‘quvchilar o‘zaro hamkorligining shakllari, vositalari va usullari uyg‘unlashib ketadi.
Tarbiyaviy ishlar asosida ikkita: faol va majmuaviy yondashuvlar yotadi. Yondashuvlarning birinchisi, faoliyatning bilish, mehnat, ijtimoiy, badiiy, sport va erkin muloqot kabi turli ko‘rinishlarini tashkil etishni talab etadi. Ikkinchi majmuaviy ëndashuv esa, faoliyatning barcha ko‘rinishlarining yagona jarayonga ta’siri bilan tabiiy “qo‘shilib” ketishida namoyn bo‘ladi. Tarbiyaviy ishlar, ayni paytda, o‘ziga axloqiy, estetik, siyosiy va aqliy (intellektual) ta’sirlarni qamrab oladi. Faoliyatga oid yondashuv tarbiya yo‘nalishiga ishora qilsa, majmuaviy yondashuv – uning mazmun tabiati (pedagogik maqsad (vaziyat, tarbiyaviy maqsadning asosiy va bog‘lik tomonlarini shakllantirish)ni; rejalashtirish; tashkil
etish va tayyorlashni; ishni bevosita amalga oshirishni; erishilgan natijalar tahlilini belgilaydi.
Tarbiyaviy ishlar amalga oshirilayotgan davrning ijtimoiy vaziyati – tarbiyaviy ishlarning maqsadini belgilash va uni amalga oshirishni loyihalashning muhim manbai hisoblanadi. Bu vaziyat mamlakat va dunyodagi ijtimoiy hodisalar, davlat bayramlari, yubiley sanalari, hukumat qarorlari, jamiyat ahamiyatiga ega bo‘lgan g‘oyalar hamda mahalliy hayotga doir hodisalar sababli yuzaga keladi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o‘tkazishning ikkinchi manbai bo‘lib, inson sifatida shakllanayotgan shaxsning zaruriy fazilatlarini va hislatlarini shakllantirishning pedagogik tashhisi sifatida xizmat qiladi. Yana bir manba – o‘quv-tarbiyaviy muassasa ma’lum muddatga belgilagan ishlarining umumiy yo‘nalishidir.
Mazkur manbalarning mushtarak holati tarbiyaviy ishlarni hayotbaxsh kuch bilan to‘ldiradi, ularning dolzarb ekanligini va muayyan maqsadga yo‘naltirilganligini aniq belgilab beradi.
Asosiy tarbiyaviy maqsad (ko‘pincha, axloqiy tarbiya maqsadi) aniq ishlarga oid vazifalarni belgilab beradi. Har bir ishda asosiy g‘oya ajralib turadi va u tarbiya umumiy yo‘nalishining (aqliy, jismoniy, mehnat tarbiyasi va b.) biri bilan mos keladi.
Maqsadni ko‘zlash bosqichida tarbiyachining vazifasi – ijtimoiy vaziyatni baholash, o‘zining tarbiyaviy faoliyatini asosiy maqsadga bo‘ysundirish, tarbiyalanuvchilarning kelajakda muayyan tarbiyaviy ta’sirlarni qabul qilishga tayyorlik darajasiga tashxis qo‘yishdan iboratdir.