O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov. M. S. Saidova

6.16.(a,b)-rasm. Tarkibida Ni va Co bo’lgan temir tersak va 
chiqindilar 
Ikkilamchi xomashyolarni qayta ishlashda nikel ishlab chiqarish korxona-
larida ma‘lum maxsus jarayonlar mavjud: 
-nikelli xomashyolarni nikel ishlab chiqarish korxonalariga eritilib olovli nikel 
va ferronikel ishlab chiqarish, 

---

188 
-nikel-kobaltli va kobalt-nikelli korxonalar kobalt ishlab chiqarishga ega; 
-mis-nikel-kobaltli xomashyolar misli-nikelli korxonalarda qayta ishlanadi. 
Oksidlangan nikelli rudalari yoki aglomeratlar, ikkilamchi xom ashyolar 
xajmi 
yuqori 
bulgan 
shaxtali 
pechlarda 
eritiladi. 
Shaxtali 
eritishda, 
sulfidsizlantirish, metall oksidlarini tiklash (asosan nikel va kobaltni) jarayonlari 
boradi. 
Oksidlangan ruda tarkibida asosan nikel kompleks silikat kurinishida
NiSiO
3 
· 
mMgO 
· 
SiO
3 
· 
nH
2
O bo‗lib termik dissotsiyalanishi natijasida NiSiO
3
va 
MgSiO
3
kurinishida bo‗lsa, ikkilamchi xomashyolarda nikel va kobalt metallik, 
oksid va sulfat kurinishida aylanadi. Xom ashyo va flyuslar temir, kremniy, 
kalsiy alyuminiy va magniy oksidlaridan iborat. Sulfidizator sifatida gips 
CaSO
4 
· 
2H
2
O va pirit ishlatiladi. Shaxtali pechning yuqori qismida kompleks 
kurinishdagi silikatlar metall oksid kurinishdagi metallarga va pirit FeS
2
esa temir 
sulfidiga aylanib ular xam tezda termik dissotsiyalanib metal va uglerod oksid 
xoliga aylanadi.
Shaxtali pechda ikkilamchi xomashyoni kayta ishlashda xomaki metall 
tarkibida nikel va kobalt tarkibi, oksidlangan ruda tarkibini qayta ishlashdan 
kura ko‗proq bo‗ladi.
Shaxtali pechdan keyin xomaki metallni konverterda tozalash olib boriladi. 
Konvertirlash jarayoni davriy ravishda amalga oshadi.
Tarkibida Ni va Co bo‘lgan temir tersak va chiqindilarga quyidagilarni misol 
qilib keltirish mumkin:
Nikelli temir tersak va chiqindilar: 
- akkumuloyator chiqindilari (8-10% Ni) 
- katalizatorlar (15-40% Ni) 
- turli xil nikelli tuzlar (20-30 % Ni) 
- radiotexnika chiqindilari (25-30 % Ni) 
- nikelli anodlar (95-98 % Ni) 
- legirlangan po‘lat listlar (25-40% Ni) 
- xromsiz qotishma (60-65% Ni) 

---

189 
Nikel o'z ichiga olgan chiqindilarning asosiy turlari temir-nikel, kadmiyum-
nikel batareyalari, elektrokimyoviy chiqindilar sarflangan katalizatorlar, kompleks 
choklarning chiqindilari nikel bazasi, sof nikelning qoldiqlari va tugun chiqindilari 
tashkil etadi.
Bunday chiqindilarni qayta ishlash ikkilamchi metallurgiyaga uchun xos 
bo‘lib Ni uchun alohida texnologiya va Co uchun alohida texnologiyalar 
qo‘llaniladi. Nikelli temir- tersak va chiqindilarni qayta ishlash uchun olib kelingan 
maxsulotlar dastlab 3 xil ko‘rinishli holatlargacha maydalaniladi. Maydalash 
quyidagi maxsus apparatda olib boriladi. 
Bundan tashqari nikelli akkumuliyatorlar maxsus stonoklarda qayta ishlanadi. 
Korxonalarda odatda nikelli maxsulotlarni ―нержавейка‖ deb atalib, ular maxsus 
sexlarda qayta ishlanadi.
Maydalangan nikelli maxsulotlar eritish uchun shaxtali pechga yuboriladi.
Shaxtali pechda nikel oksid holatga o‘tgazilib unsur elementlardan tozalanadi. 
Oksidlangan nikel ananaviy usulda nikel olish uchun yuboriladi. 
Kobaltli temir tersak va chiqindilarga esa quyidagilar kiradi: 
- legirlangan po‘lat (4-5% Co) 
- ковар (29Нк) qotishma (10-20% Co) 
- qirindi chang (3-5% Со) 
- magnit (20-30% Ni va 15-18 % Co) 
- temir kuyindisi (0,1-3% Co) 
- shlaklar (10-15% Co) va boshqalar misol bo‘la oladi. 
Kislorod va oltingugurtga tortilish kuchi bo‗yicha, kobalt nikel va temirning 
oralig‗ida joylashgan. Shuning uchun nikelli xomashyo sifatida qayta 
ishlanayotganda kobalt mis-nikel shteyniga o‗tadi. Konverterda shteynni 
purkashda kobalt shlak fazasida to‗planadi. Kobaltni shlakdan ajratib olish 
uchun uni 2–3 marta nikel shteyni, pirit yoki cho‗yan bilan qayta eritiladi. 
Bunda kobalt metall yoki sulfid fazasiga o‗tadi:
(CoO) + [FeS] = [CoO] + (FeO) 
K = [CoS] (FeO) / (CoO) [FeS] = 8 ’12 

---

190 
(CoO) + [Fe] = [Co] + (FeO) 
K = [Co] (FeO) / (CoO) [Fe] = 25 ’ 30 
Suyuq temir kobalt qotishmasi yoki boyitilgan kobalt shteyni konverterda 
purkalanadi. Bu tadbirning asosiy maqsadi – temirni toshqol fazasiga o‗tkazishdir. 
Qolgan metall anod shaklida qoliplarga quyiladi va elektr kimyoviy eritishga 
yuboriladi. Kobalt bilan birga eritmaga qisman temir, mis va nikel ham o‗tadi. 
Temir oksid holatiga o‗tkaziladi va ohak yoki soda yordamida cho‗ktiriladi. 
Bu cho‗kma o‗z tarkibiga As va Sb yig‗adi. Misni kobalt yoki nikel kukuni
bilan birga sement cho‗kmasiga o‗tkazadi. Mn eritmasi xlor yoki xlor gipoxlorit 
yordamida ajratib olinadi. Oksidlanish davrida MnO
2
·
H
2
O shaklida paydo 
bo‗ladi va cho‗kmaga tushadi. 
Tozalangan eritmada faqat nikel va kobalt qolgan xlor yoki natriy gipoxloriti 
yordamida cho‗ktiriladi:
2Co
2+
+ Cl
2
+ 6H
2
O = 2Co(OH)
3
+ 2Cl
-
+ 6H
+
Nikelning cho‗kmaga o‗tmasligining oldi quyidagi almashuv reaksiyasining 
ta‘sir ko‗rsatishi bilan kechadi: 
Ni(OH)
3
+ Co = Ni + Co(OH)
3
Kobalt gidrooksidi soda bilan aralashtirib, kuydiriladi, keyin suv bilan 
yuviladi. So‗ng qayta kuydirilib, CoO birikmasi olinadi. Bu birikmada 70–72 % 
kobalt, 0,2–0,3 % nikel bo‗ladi. 
Kоbalt kоnvyеrtyеr shlagidagi eng qimmat mеtallardan biridir. Unda asоsan 
shlak eritmasi оksidlangan shaklda bo`ladi. Shuning uchun kоbalt ajralish mоs 
ravishda mis va nikеl chiqarishni оshirish uchun eritishda alоhida sharоitlar 
yaratiladi. 
Kamaytiruvchi pеchda bоyitilgan kоbalt qayta ishlashning gidrоmеtallurgik 
tехnоlоgiyasi ishlab chiqilgan. Bu tехnоlоgiyani amaliyotga kiritish kоbalt 
chiqarishni оshirish imkоnini byеradi.Tехnоlоgiya quyidagilarni o`z ichiga оladi: 
kоnvyеrtyеrda оksidlangan eritmada kоbalt miqdоrini 5-6% gacha bo`lishi 
оltingugurt muhitida elеtrоlit quyishda anоdlar shaklida amalga оshiriladi. Bunda 
mis gubka shaklida o`raladi qоlgan mеtallar esa eritmaga o`tadi. Gidrоmеtallurgik 

---

191 
оpyеratsiyalardan kеyin eritmadan kоbalt tоvar gidrоksid shaklida chiqariladi.