O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
-ona, -larcha, -
chasiga qo‘shimchalari yordamida qo‘shimchadosh so‘zlar hosil qilish orqali bu turkumdagi so‘zlar xuususida umumiy ma’lumotga ega bo‘ladilar. 1.sanoq son1. ta'rifii va misol 2.chama son Ta'rifi va misol 3.miqdor son ta'rifi va misol kasr son. ta'rifi va misol taqsim son ta'rifi va misol 36 “ ZINAMA-ZINA ” o‘yini . Bu o‘yinni o‘quvchilar individual tarda am’luot aytib RAVISH so‘zi yozilgan tepalikkacha borishlari kerak bo‘ladi. «Olmosh» so‘z turkumini o‘rganish. Ma’lumki, turkiyshunoslikda olmosh nafaqat ot, sifat, son, balki fе’l, ravish, taqlidiy so‘zlar, undovlar va hatto matnni ham almashtirishi, ularga ishora qilishi ma’lum. Shuni nazarda tutib, mazkur so‘z turkumi barcha mustaqil so‘z turkumlaridan kеyin o‘tiladi. O‘quvchilar olmosh xususidagi dastlabki ma’lumotlarni boshlang‘ich sinflarda egallaganlar. Shuning uchun mazkur so‘z turkumini o‘rganishda avvalo ana shu ma’lumotlarga tayanmoq lozim. Ular oldin egallagan bilimlarga asoslanib, bеrilgan gaplar yoki matnda ajratilgan so‘zlar (olmoshlar) qaysi so‘z, gap, voqеa – hodisaga ishora qilayotganligini aniqlashlari mumkin. Mavzudan kelib chiqib,dars davomida qo‘llayotgan har bir metod yoki usulimizni qay darajada samara berishini hisobga olishimiz kerak. Olmosh mavzusi juda qiziqarli mavzu bo‘lib, bu mavzu uchun “Keys-stadi” usulini tanladik ya’ni bunda fonetik tuzilishi, orfagrafik tomonini hisobga olgan holda tanladik. “Keys-stadi” metodi aniq vaziyat, hodisa, “stadi” – o‘rganmoq, tahlil qilmoq) aniq vaziyatlarni o‘rganish, tahlil qilish asosida o‘qitishni amalga oshirishga qaratilgan metod hisoblanadi. Mazkur metod dastlab 1921 yil Garvard universitetida amaliy vaziyatlardan iqtisodiy boshqaruv fanlarini o‘rganishda foydalanish tartibida qo‘llanilgan. Keysda ochiq axborotlardan yoki aniq voqea-hodisadan vaziyat sifatida tahlil uchun foydalanish mumkin. Keys harakatlari o‘z ichiga quyidagilarni qamrab Ravishlar bеlgini, miqdor yoki holatni, o‘rin, payt ma’nolarni ifodalaydigan, qiladi. lug‘aviy shakllarga ega bo‘lmagan mustaqil ma’noli o‘zgarmas so‘zlar bo‘lib, ular o‘z ma’nosi bilan ot, sifat, sonlarga yaqin turadigan so‘zlar sanaladi va so‘z o‘zgartiruvchi qo‘shimchalarni qabul qila olmasligi bilan yuqoridagi so‘zlardan farq qiladi. 37 oladi: Kim (Who), Qachon (When), Qayerda (Where), Nima uchun (Why), Qanday/Qanaqa (How), Nima-natija (What). 23 “KEYS-STADI”USULI Muammoli vaziyat Muammoli vaziyat sabablari Muammoli vaziyat yechimlari Su bilan birga Undov, taqlid, modal so‘zlarni ham ko‘rib chiqamiz. Taqlidiy so‘zlar va undovlarni o‘rganish. Tilimizda mustaqil so‘z turkumlariga ham, yordamchii so‘z turkumlariga ham kirmaydigan talaygina taqlidiy so‘zlar va undovlar bo‘lib, o‘quvchilarni bu so‘zlar olamiga olib kirish ularning nutqiy taraqqiyotida muhim o‘rin egallaydi. Ma’lumki, taqlidiy so‘zlar ma’nosiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi: a) tovushga taqlid bildiruvchi so‘zlar; b) holatga taqlid bildiruvchi so‘zlar. O‘quvchilar lug‘atini tovushga taqlidni bildiradigan so‘zlar bilan boyitish maqsadida bеrilgan so‘zlarni (inga-inga, gumbur-gumbur, pix-pix, viz-viz, vish- vish, vaq-vaq, miyov-miyov, bildir-bildir, hov-hov v.h.) inson tovushiga taqlid so‘zlar, hayvon, qush, Xasharotlar chiqaradigan tovushga taqlid so‘zlar, tabiat hodisalari chiqargan tovushlarga taqlid so‘zlarga ajratib va bu so‘zlar guruhini mustaqil davom ettirish, tovushga taqlid so‘zlarni to‘liq takrorlagan (gumbur- gumbur, guldur-guldur) va tovushlar takrori (mas., taq-tuq, shaq-shuq) kabi guruhlarga ajratish, ular yordamida gaplar qurish, matn yaratish, taqlid so‘zlarda 23 Abdurazzoqova D. Kichik guruhlarni tahkil etish qoidalari. Umumta’lim fanlari metodikasi jurnali, 2013. – B. 89. 38 ma’noning torayishi (shaqshaqa, tartarak, sharshara), ularning qo‘llanilashi va imlosi ustida ishlashga oid amaliy ishlar bajariladi. Holatga taqlid Tovushga taqlid 1. 2. 3. 4. 5. Undovlarni o‘rganishda ham, ularning ma’no guruhlari ustida ishlashda ham o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish va nutqini rivojlantirish muxim talab sanaladi. Bеrilgan undovlarni ma’no jihatidan his-hayajon undovlari (mas., oh, eh, uh, o, e, voy, ura, ofarin, rahmat, hormang, balli, hay-hay, bay-bay, xo‘sh) va haydash-chaqirish undovlari (kisht, chuh, bеh-bеh, po‘sht-po‘sht)ga ajratish, bu har ikkala ro‘yyxatni mustaqil davom ettirish, ularning yakka holda yoyoki takrorlab qo‘llanilganligini aniqlash va imlosini sharhlash,har bir undov so‘zining ma’no nozikligi ustida ishlash, ular yordamida gaplar tuzish yoki matn yaratish, oh- vohlari, dodiga еt, voy-voylari singarima’nosi toraygan undovlarning nutqda qo‘llanilishi ustida ishlash kabi amaliy ishlar o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, badiiy asarlardan undovli gaplarga misollar toptirishning ahamiyati bеnihoya katta. Rasmga qarab undov so‘zlarni ishtirok ettirib kichchik hikoya tuzing. 39 Modal so‘zlarni o‘rganish. Tilimizda so‘zlovchining anglashilayoyotgan fikrga munosabatini ifodalovchi albatta, darhaqiqat, shubhasiz, tabiiy, aslida, chamasi, balki, ehtimol, koshki, qaniydi, darvoqе, nahotki singari bir qator so‘z – gaplar borki, ularning ma’nosini bilish va nutqda qo‘llanilishini ta’minlash mazkur mavzuni o‘rganishda ko‘zlanadigan bosh maqsadni tashkil etadi. O‘quvchilarni modal so‘zlar olamiga olib kirishning eng qulay usullaridan biri bеrilgan so‘zlarni: a) fikrning rostligi, chinligini ifoda etuvchi so‘zlar (albatta, haqiqaidan, tabiiy, so‘zsiz); b) fikrning noaniqligini ifoda etuvchi so‘zlar (balki, chamasi, ehtimol); v) istakni ifoda etuvchi so‘zlar (zora, shoyadki); g) kutilmaganlikni ifoda etuvchi so‘zlar (nahot, nahotki) ajratish, bu so‘zlar ro‘yxatini mustaqil davom ettirish, ularning ma’no nozikligi ustida ishlash, bеrilgan modal so‘zlarga ma’nodosh so‘zlar topish, gapda yoyoki matnda ma’lum bir modal so‘zni uning ma’nodoshi bilan almashtirish, shunday so‘zlar ishtirokida gaplar tuzish va matn yaratish kailar bo‘lib sanaladi. Mazkur ish usullaridan foydalanishda modal so‘zlarning gapda vеrgul bilan ajratilishaiga ham alohida e’tibor bеrishga to‘g‘ri kеladi. “Davom ettiring” Albatta....................., darhaqiqat................, shubhasiz.................., tabiiy......................., aslida......................., chamasi...................., balki........................, ehtimol....................., koshki......................, qaniydi...................., darvoqе...................., nahotki.................., |