O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti ishanova m
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA OILA PEDAGOGIKASI FANINING RIVOJLANISHI. 2.1. Oila pedagogikasi fanining ijtimoiy- iqtisodiy, me’yoriy-huquqiy asoslari. REJA: 1. Oila - mustaqillik yillarida davlat siyosatidagi ustuvor masala sifatida. 2. Oilada yoshlarni mustaqil oilaviy hayotga tayyorlash. 3. Oilada yoshlarni mustaqil oilaviy hayotga tayyorlashda oila va jamoatchilik hamkorligi. Tayanch tushunchalar: oila, davlat siyosati, mustaqil oilaviy hayot, jamoatchilik hamkorligi. 1998-yili O‘zbekistonda 3,8 million oila bo‘lib, shundan 58,7 foizini 5 va undan ko‘p bolali oilalar tashkil etgan. Keyingi 35 yil ichida oilalar soni 1,8 milliontaga ko‘paygan, uning 1 mln.ga yaqini shahar, 950 mingtasi qishloq oilalariga to‘g‘ri kelgan. Yoki so‘nggi 10-15 yil davomida yiliga 250 ming atrofida yosh oilalar vujudga kelgan. Bugungi kunda Respublikamizda har bir oilaga taxminan 4-5 farzand to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston oilalarining 35 foizdan ortig‘ini yosh oilalar tashkil qiladi. Yosh oilalar deganda, er va xotinning yoshi mos ravishda 26—30 yoshdan oshmagan, 5 yilgacha nikohda bo‘lgan, bolali yoki bolasiz oilalar tushuniladi. Mamlakat aholisining 43 foizini 15 yoshgacha bo‘lganlar tashkil etadi. Oilalar soni o‘sib borishida, ayniqsa, Qashqadaryo, Jizzax, Xorazm va Namangan viloyatlari alohida o‘rin tutadi. 50 Umuman, oila va jamiyat bir-biriga chambarchas bog‘liq tushuncha bo‘lib, jamiyatning o‘zi ham oilalardan tashkil topadi. Oila esa o‘z o‘rnida jamiyat bag‘rida vujudga keladi, rivojlanadi. Ayni paytda oilaning jamiyatda o‘z vazifalari mavjud. Oilaning mohiyati va vazifalari dunyodagi barcha xalqlar uchun bir xildir. Lekin uning tashkil topishi, taraqqiy etishi va oiladagi vazifalarni bajarish jarayonlari har bir xalqda alohida, o‘ziga xos xususiyatga ega. Mustaqillik munosabati bilan o‘zbeklarning oilaviy hayotida istibdod yillarida ta’qiq ostida bo‘lgan ba’zi xususiyatlarni tiklash masalasi hal qilinmoqda. Masalan, tarixan tashkil topgan hovlining tashqi va ichki hovliga bo‘linishi — xalqning milliy ruhini, iymon-u e’tiqodini, toat-u ibodatini aks ettirgan. Hovlilarning ichki va tashqiga bo‘linishi ayollarda farosat va malohat tuyg‘ularini shakllantirishga, farzandlarning har xil odamlar nigohidan yiroqroq bo‘lishiga, ortiqcha gap-so‘zlarni eshitmaslikka, kattalarning ishiga aralashmaslikka imkon bergan. Ayniqsa, bu milliy odat to‘y va ma’rakalarni o‘tkazishga katta qulayliklar tug‘dirgan. Yevropa madaniyatining ko‘r-ko‘rona targ‘ib qilinishi oilada ham o‘z aksini topdi, tarbiyaviy ta’sirning kamayishiga, ojizlanishiga olib keldi, ma’naviy qashshoqlanish kuchaydi. Mamlakatimiz milliy istiqlolga erishgach, xalqning oilaviy qadriyatlari asta-sekin tiklanmoqda, sun’iy ravishda turmushga kiritilgan ayrim oilaviy marosimlar xalq nazaridan qolib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida «Oila jamiyatning asosiy bo‘ginidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega» deyiladi . Yangi «Oila Kodeksi» ga va Konstitutsiyamizning 63-modda, 2-qismiga binoan «Nikoh tomonlarning ixtiyoriy roziligi va teng huquqliligiga asoslanadi. BMTning 1948-yil 10-dekabrda qabul qilingan «Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi» ning 16-moddasida shunday bandlar mavjud: 1. Balog‘at yoshiga etgan erkaklar va ayollar irqi, millati va diniy belgilari bo‘yicha hech qanday cheklashlarsiz nikohdan o‘tishga va oila qurishga haqli. 51 Ular nikohdan o‘tishda, nikohda turgan vaqtlarida va uni bekor qilish vaqtida bir xil huquqdan foydalanadilar. 2.Nikohdan o‘tayotgan har ikki tomonning erkin va to‘liq roziligi asosidagina nikoh tuzilishi mumkin. 3. Oila jamiyatning tabiiy va asosiy hujayrasi sanaladi va jamiyat hamda davlat tomonidan himoya qilinishga haqli. Shu bilan birga oila huquqi — nikoh tuzish va nikohni bekor qilish tartibi va shartlari; er-xotin, ota-ona bilan bolalar o‘rtasida vasiylik va homiylik, bola asrab olish tufayli kelib chiqadigan munosabatlar; fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish tarzini belgilaydigan huquqiy me’yorlar yig‘indisidan iborat. O‘zbekiston Respublikasi 1-Prezidenti Islom Karimov o‘zining «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li» asarida qayd qilganidek, «Bizning davlatimizni ham katta bir oila deb tushunish mumkin va lozim. Bunda o‘zaro hurmat va qattiq tartib bo‘lmasa, oilaning barcha a’zolari o‘z burchlarini ado etmasa, bir-biriga nisbatan ezgulik bilan mehr-oqibat ko‘rsatmasa, yaxshi va munosib tarzda yashash mumkin emas. Oila turmush va vijdon qonunlari asosiga quriladi, o‘zining ko‘p asrlik mustahkam va ma’naviy tayanchlariga ega bo‘ladi, oilada demokratik negizlarga asos solinadi, odamlarning talab-ehtiyojlari va qadriyatlari shakllanadi. O’zbeklarning aksariyati o‘zining shaxsiy farovonligi to‘g‘risida emas, balki oilasining, qarindosh-urug‘lari va yaqin odamlarining, qo‘shnilarining omon-esonligi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Bu esa eng oliy darajadagi ma’naviy qadriyat, inson qalbining gavharidir». Fransuz yozuvchisi Viktor Gyugo (1802—1885)ning bu haqdagi quyidagi fikri juda o‘rinli bayon etilgan: «Kimki ayol huquqini himoya qilsa, bola huquqini himoya qilgan bo‘ladi, boshqacharoq aytganda, u kelajakni himoya qilgan bo‘ladi». Keyingi vaqtlarda mamlakatimiz ijtimoiy hayotida ayollar mavqeini o‘z o‘rniga qo‘yishga yo‘naltirilgan nodavlat tashkilotlari ham yuzaga kela boshladi. 52 Shu jihatdan 1997-yili Toshkentda «Ayol va jamiyat» instituti tashkil topishi bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni bayon etmoq lozim. Adliya boshqarmasi ro‘yxatidan o‘tkazilgan bu institutning tadqiqodchilik va siyosiy ta’lim bo‘limlari mavjud. Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy-madaniy jabhalarda amalga oshirilayotgan tub islohotlar jarayonida oila masalasiga e’tibor davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Albatta, bu bejiz emas, chunki porloq ertamiznnng ta`mal toshlari oilada qo‘yiladi. 1-Prezidentimiz Islom Karimov aytganlaridek: «Xaldimiz qadim-qadimdan oilani muqaddas deb bilgan. Axir oila ahil va totuv bo‘lsa, jamiyatda tinchlik va hamjihatlikka erishiladi, davlatda osoyishtalik va barqarorlik hukm suradi. Oila farovonligi - milliy farovonlik asosidir». Demak, mamlakatimizda oila farovonligini ta’minlash davlatimizning asl maqsadidir. Mamlakatimizda 1998-yilning «Oila yili» deb e’lon qilinishi va shu munosabat bilan «Oila manfaatlarini ta’minlash borasida 1998-yilda amalga oshiriladigan chora-tadbirlar Davlat Dasturi»ning qabul qilinishi va amaliyotga tatbiq etilishi, Oliy Majlisning XI sessiyasida keng umumxalq muhokamasidan so`ng «Oila Kodeksi»ning bir ovozdan qabul qilinishi, Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 26-martdagi 230-sonli qaroriga binoan Respublika «Oila» ilmiy-amaliy Markazining tashkil etilganligi hukumatimiz tomonidan oila farovonligi, tinch- totuvligi va barqarorligini ta’minlashga bo‘lgan e’tiboridan dalolatdir. Mamlakatimizda oila, onalik va bolalikni ijtimoiy muhofaza qilish davlatimiz siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri ekan, u quyidagi asosiy yo`nalishlarni o‘z ichiga qamrab oladi: —oilaviy munosabatlarning huquqiy asoslarini takomillashtirish, oila manfaatlari huquqiy himoya qilinishini ta’minlash, onalik va bolalik huquqlarini muhofaza qilish; —oilaning ijtimoiy manfaatlarini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratish, oila a’zolarining sog‘ligini muhofaza qilish va ta’lim darajasini oshirish uchun shart-sharoitlarni yaxshilash; 53 —oilaning iqtisodiy manfaatlarini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratish, oilaning daromadlarini, oila a’zolarining ish bilan ta’minlash darajasini oshirish, ro‘zg‘or yumushi va turmush sharoitlarini yaxshilash, kam ta’minlangan oilalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash; —oilaning ma’naviy-axloqiy asoslari va madaniy manfaatlarini takomillashtirsh uchun shart-sharoitlar yaratish; oilaning sog‘lom, aql-zakovatli yosh avlodni tarbiyalashdagi rolini oshirish har tomonlama kamol topgan avlodni tarbiyalashda oila va jamiyatning vazifalarini takomillashtirish; — oila muammolarini ilmiy va ijtimoiy tadqiq etish, oila, xotin-qizlar va bolalarning iqtisodiy va ijtimoiy ahvolini ko‘rsatuvchi statistika hisobotini to‘plash va takomillashtirish. Vatanimiz mustaqilligining qisqa davri ichida oila, onalik va bolalikning huquqiy manfaatlarini qonuniy muhofaza qilish, fuqarolarning huquqiy madaniyatini oshirish, oilaning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini ta’minlash, uy mehnati va madaniy-maishiy turmush sharoitini yaxshilash, oilaning ma’naviy- axloqiy asoslarini takomillashtirish, ko‘p bolali, kam ta’minlangan, nochor oilalarni, nogironlarni, qarovchisiz keksalar, yolg‘izlarni, yetim-yesirlarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, oilada ma’naviy va jismoniy barkamol shaxsni shakllantirish borasida keng qamrovli ishlar amalga oshiriladi. Darhaqiqat, oila a’zolarining huquqiy savodxonligi va ma’naviy madaniyatini shakllantirish; har tomonlama sog‘lom turmush tarzini qaror toptirish; oilaning ijtimoiy va iqtisodiy barqarorligi, farovonligiga erishish; oilada tadbirkorlikni keng yo‘lga qo‘yish; nogironlikning turli ko‘rinishlari oldini olish chora-tadbirlarini belgilash; oilada komil insonni tarbiyalash; yoshlarni umuinsoniy va milliy qadriyatlar mushtarakligida mustaqil hayotga tayyorlash tizimini yaratish va amalga oshirish zamirida oila masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutasaddi davlat va jamoat tashkilotlari, oila, mahalla, maktab va jamoatchilik hamkorligini mustahkamlash; oilada sog‘lom psixologik muhit yaratish, axloqsizlikning turli ko‘rinishlarga yo‘l qo‘ymaslik kabi masalalar bugungi kunda oilalarning jamiyat talablari darajasida shakllanishi uchun zamindir. 54 Mamlakatimizda adolatli, huquqiy, demokratik jamiyat qurish jarayoni shahdam qadamlar bilan borayotgan bir sharoitda qonun ustuvorligini ta’minlash zamirida oila a’zolarining huquqiy madaniyatini shakllantirish oila manfaatlarini ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan ustuvor yo‘nalishlardan biriga aylanib qoldi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilinayotgan qonunlar, Prezident Farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, oila-nikoh munosabatlari, xotin-qizlar va bolalar huquqlari bo‘yicha Xalqaro Konvensiya, deklaratsiya va boshqa huquqiy xujjatlarning mohiyatini chuqur anglash hamda o‘z faoliyati jarayonida amal qilishga erishish jamiyatning huquqiy savodxonligini oshirish garovidir. Buning uchun oilaning turli qatlamli a’zolari huquqiy ongi va dunyoqarashi darajasini o‘stirish mexanizmini yaratish va amaliyotga keng tatbiq etish zarur. Chunki, huquqiy madaniyat darajasi yuksak jamiyatda oila, ona, ota va bola huquq va burchlari hamma vaqt Konstitutsiya bilan himoya qilinib, oila ajrimlariga, oilada uchraydigan sharqona axloq normalariga zid sodir etiladigan ba’zi xatti-harakatlarga yo‘l qo`yilmaydi. Bu borada davlatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar butun dunyo tinchliksevar xalqlarning diqqat-e’tiborini jalb qilmoqda. Jumladan, mustaqilligimizning qisqa davri ichida Respublikamizda inson huquqlari bo‘yicha Milliy Markaz, Oliy Majlis huzuridagi amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti, Adliya vazirligi qoshidagi huquqiy yordam ko‘rsatish Markazi, Oliy Majlisning inson huquqlari bo‘yicha vakili - Ombudsmanning tashkil etilganligi oila, ota-ona va bola huquqiy manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan muhim qadamlardir. Inson huquqlarini himoya qilish institutlarining asosiy maqsadi oila deb atalmish kichik jamiyatning huquqiy madaniyatini oshirish, ularning huquqiy manfaatlarini himoya qilishdan iboratdir. Mamlakatimizda oila huquqlari xalqaro huquq normalariga mos ravishda muhofaza etilmoqda. Mustaqillik yillarida hukumatimiz tomonidan oila-nikoh munosabatlari, xotin-qizlar va bolalar huquqlari bo‘yicha xalqaro hujjatlar va deklaratsiyalarning ratifikatsiya qilinishi buning yaqqol namunasidir. Jumladan, 55 Inson huquqlari umumiy deklaratsiyasi (BMT Bosh Assambleyasining 1948-yil 10-dekabrdagi 217-rezolyutsiyasi), Xotin-qizlarning siyosiy huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya (BMT Bosh Assambleyasining 1952-yil 20-dekabrdagi 640-son rezolyutsiyasi), Bir xil qiymatdagi ish uchun erkaklar va xotin-qizlarga teng haq to‘lash to‘g‘risidagi (100) Konvensiya (XMT Bosh Konferensiyasining 34- sessiyasida 1951-yil 29-iyunda qabul qilingan), Onalikni himoya etishga qaratilgan (103) konvensiya (Jeneva, XMT tomonidan 1952-yil 28-iyunda qayta ko‘rib chiqilgan), Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya (BMT 43-Bosh Assambleyasi tomonidan 1989-yil 20-noyabrda), Fuqarolik huquqlari va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi Xalqaro Pakt (BMT Bosh Assambleyasining 1966-yil 16-yanvardagi 2200-rezolyutsiyasi), Xotin-qizlarga nisbatan kamsitishning barcha shakllarini tugatish to‘g‘risidagi Konvensiya (BMT Bosh Assambleyasining 1979- yil 18-dekabrdagi 34-, 180-son rezolyutsiyalari), Bolalarning yashashi, himoyalanishi va rivojlanishini ta’minlash to‘g‘risidagi umumjahon Deklaratsiyasi, boshqa mamlakatlarga bolalarni o`g‘irlab ketishning fuqarolik jihatlari to‘g‘risidagi Gaaga konvensiyasi (Gaaga 1980-yil 25-oktyabr), 1995-yilda Pekinda 4-Butunjahon xotin-qizlar konferensiyasida qabul qilingan xotin- qizlarning ahvoli bo‘yicha asosiy harakatlar dasturi mamlakatimizda oila, onalik va bolalikni xalqaro huquq normalariga mos holda muhofaza qilish borasidagi dastlabki muhim qadamlardir, maqsad har bir fuqaroning, har bir oila a’zosining huquqlari himoya etilishi xalqaro huquq normalari doirasida yo‘lga qo‘yishga erishishdir. Oila a’zolarining huquqiy savodxonligi, uning huquqiy himoya qilinishi huquqiy jamiyat barpo etishning negizidir. Buning zamirida: - aholi, shu jumladan, oila a’zolarining yosh tabaqalariga mos huquqiy bilim berish dasturlarini yaratish, ularning huquqiy ong va tafakkurini shakllantirishning samarali shakl va metodlarini aniqlash, bu borada noan’anaviy ta’lim-tarbiya usullaridan keng foydalanish; 56 - o‘quv yurtlari, idora va tashkilotlarda huquqiy mavzuni yorituvchi burchaklar, xonalar tashkil etish, huquqiy bilim kunlari o‘tkazish, radio o‘quvlari uyushtirish; - huquqiy mavzuga bag‘ishlangan ommabop risolalar, gazeta va jurnal maqolalari, mutaxassis maslahatlarini chop etishni kuchaytirish, ruknlar rang- barangligiga erishish; - oila huquqi bo‘yicha mutaxassis kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish; - joylarda baxt va nikoh uylari qoshida bo‘lajak kelin-kuyovlar uchun maxsus o‘quv kurslari, «Oila» klublari, «huquqiy maslahat» telefonlari tashkil etish va targ‘ibot-tashviqot guruhlarinini tayyorlash; - oilalarda huquqiy bilim berishni takomillashtirishga yordam beruvchi sotsiologik tadqiqot ishlari olib borish va uning natijalari asosida metodik tavsiyalar ishlab chiqish va amaliyotga keng tatbiq etish, bu borada huquqni muhofaza qilish tashkilotlari bilan boshqa mutasaddi davlat va jamoat tashkilotlarining hamkorligini mustahkamlash kabi masalalarga alohida e’tibor berish yotadi. Jamiyatda yuz beradigan barcha o‘zgarishlar oilaga, oiladagi ma’naviy muhit, uning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy darajasi esa jamiyatning ijtimoiy- iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyotiga ta’sir qiladi. Har bir davrning o`z dardi, talabi va ehtiyojlari bo`ladi. Mustaqillik odamlar va jamiyat taqdiriga taalluqli juda ko`p jumboqlarni yechish bilan barobar ma’naviyatimizning qator muammolarini ko`ndalang qilib qo‘ydi. Ayniqsa, axloq- odob masalalari katta ahamiyat kasb etib qoldi. Buning sabablari ko‘p: bir tomondan, inson deb atalmish hayot gultojiga bo‘lgan munosabat o‘zgardi, uni azaliy va abadiy pok ma’naviyat yo`liga qaytarish rejalari tuzila boshlandi; katta yoki kichik, yaxshi yoki yomon, ilg‘or yoki johil millat bo‘lmasligi, yomonlikning millati-yu yaxshilikning chegarasi yo`qligiga qanoat hosil qildik. Inson o‘z millati an’analari va umumbashariy qadriyatlar asosidagina kamolotga erishishi qog‘ozda emas, amalda tan olindi; ikkinchidan, soxta baynalmilalchilik, 57 qog‘ozdagi xalqlar do‘stligi g‘oyalari odamlar orasida uzoq zamonlardan buyon shakllanib, rivojlanib kelayotgan birodarlik tuyg‘ulariga rahna solib qo`ygani, odamlarning millat ajratmasligi uchun, bir-biriga mehrli-oqibatli bo‘lishi uchun urush yoki qahatchilik, zilzila yoki tabiiy ofatlarni boshidan kechirishlari shart emasliti, ijtimoiy adolat o‘rnatilgan joyda xalqlar va millatlarning chin insoniy fazilatlari gurkirab unishiga ishonch hosil qila boshladik. Ayrim odamlarni aldash mumkin bo`lsa ham, millatlarni uzoq vaqt laqillatib bo‘lmasligiga endi hamma tushunib etdi. Totalitar tuzum davrida Respublikamizda sharqona qadriyatlar asosida oilani barpo etish, shakllantirish va barqarorligini ta’minlashga yetarli e’tibor berilmadi. Oilani jamiyatning asosiy yacheykasi sifatida har tomonlama muhofaza etish masalasi davlat siyosati darajasiga ko`tarilmadi. Xalqimizning axloq, andisha, sharm-hayo, halollik va pokizalik, inson qadr-qimmati to‘g‘risidagi tasavvurlariga zid bo‘lgan o‘zga madaniyat an’analari yoshlar ongi, dunyoqarashi va shuuriga salbiy ta’sir etishi natijasida salbiy hollarning paydo bo‘lishi yuz berdi. Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|