O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti ishanova m

 
2.  Qadimgi  Yunonistonda  pedagogik  nazariyalarning  tug‘ilishi 
 Yunonistonda  maktab  va  madaniyatning  tez  rivojlanishi  pedagogika 
nazariyasining  ham  tug‘ilishiga  imkoniyat  yaratdi.  Pedagogika  nazariyasiga  olim 
va  faylasuflardan  Suqrot,  Platon,  Aristotel  va  Demokritlar  asos  soldilar.  Ular o‘z 
qarashlari    bilan    ta’lim-tarbiya    rivojlanishiga    juda    katta    hissa    qo‘shdilar. 
Quyida bu faylasuf olimlar haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. 
Suqrot  (eramizdan avvalgi 469-399 yillar)  o‘zining  demokratik  ijtimoiy 
kelib  chiqishiga  qaramay  (u  kambag‘al  hunarmand,  ya’ni  haykaltarosh  o‘g‘li) 
konservativ zamindor aristokratlarning ideologi edi. Bu, albatta, uning falsafiy  va 
pedagogik  qarashlarida  o‘z  aksini  topdi.  Suqrot  dunyoning  tuzilishini, 
buyumlarning  fizik  holatini  bilib  bo‘lmaydi,  odamlar  faqat  o‘zlarinigina  bilishi, 
axloqni kamol toptirishi lozim deb hisoblar edi.  
Suqrot  faylasuf  bo‘lishi  bilan  birga  ajoyib  notiq  ham  edi.  U  keng 
maydonlarda so‘zga chiqib, axloqqa doir  masalalar  yuzasidan  suhbatlar  o‘tkazar, 
tinglovchilarni savol-javob  yo‘li bilan haqiqatni o‘zlari topishlariga va bilishlariga 
undar,  shu  yo‘l  bilan  odamlarni  haqiqatni  izlashga  o‘rgatar  edi.  Suhbatning  bu 
metodi «Suqrot metodi» deb yuritilgan. U pedagogika olamiga ana shunday savol-
javob  metodini,  ya’ni  «evristik»  suhbat  metodining  yangi  (savol    berish    va  

---

21 
 
savolni    to‘ldirish)  usulini  olib  kirdi.    Suqrot  —  falsafiy  dialektikaning 
asoschilaridan  biri.  U  bahs  orqali,  ya’ni  muayyan  masalalarni  o‘rtaga  qo‘yish  va 
ularga javob topish yo‘li bilan haqiqatni aniqlash mumkin deb tushungan. 
Aristotel    fikricha,    Suqrot  mavjud  haqiqatdan  umumiy  tushunchalarga 
o‘tish    haqidagi    induktiv    ta’limotni    hamda  har  bir  narsaning  mohiyatini 
bilishning  birinchi  imkoniyatini  beradigan  tushunchalarni  aniqlash  haqidagi 
ta’limotni  yaratgan.  Uning  etika  sohasidagi  asosiy  tezisi  shundan  iborat:  ezgulik 
bilimdir;  donishmandlik,  ya’ni  yaxshilikni  biluvchi  yaxshilik  qiladi;  yomonlik 
qiluvchi  esa  yaxshilikni  yo  bilmaydi,  yoki  pirovardida  yaxshilikning  tantanasi 
uchun  yomonlik  qiladi.  Suqrotning  tushunishicha,  aql  bilan  axloq  o‘rtasida 
ziddiyat  bo‘lishi  mumkin  emas.  U  tarbiyada  axloqiy,  estetik,  jismoniy  tarbiya 
mezonini    ishlab  chiqdi.    Lekin  Suqrotning  axloqiy  qarashlarida  tengsizlikni 
yaqqol    sezish    mumkin.  Uning  fikricha,  axloq  faqat    imtiyozli  
«mumtoz»largagina  xos,  «mumtoz»    kishilar  haqiqiy  axloqning  yagona  egalari 
bo‘lganliklari uchun hokimiyat ham ularning qo‘llarida bo‘lmog‘i kerak deydi. 
Suqrot demokratiyaga dushmanlikda asossiz ayblanib, o‘lim jazosiga hukm 
qilingan.  Lekin  o‘zi  zahar  ichib  o‘lgan.  Haqiqatda  esa  u  adolatga  xilof  bo‘lgan 
davlatni  boshqarishning  hamma  formalarini  —  monarxiya,  tiraniya,  aristokratiya, 
plutokratiya va demokratiyani tanqid qilgan. 
Platon  eramizdan  ilgari  (424—347  yillarda)  yashagan.  Qadimgi 
Yunonistonning  mashhur  –  idealist  faylasufi,  Suqrotning  shogirdi,  ob’ektiv 
idealizm  nazariyasining  asosichisi  edi.  U  «g‘oyalar  dunyosi»ni  birlamchi,  his 
qiluvchi narsalar dunyosini ikkilamchi deb hisobladi. 
Platon  olamni  hodisalar  dunyosi  va  g‘oyalar  dunyosi  deb  ikkiga  bo‘ldi. 
Uning fikricha, g‘oyalar abadiy va o‘zgarmasdir. Uning nazarida, narsalar g‘oyalar 
olamining soyasidir, xolos. 
Afina  aristokratiyasining  namoyandasi  bo‘lgan  Platon,  aristokratiyaning 
abadiy  hukmronligi  haqidagi  nazariyani  ilgari  surdi.  Uning  fikricha,  ideal 
aristokratik davlat uch xil ijtimoiy guruh: faylasuflar, jangchilar, hunarmandlar va 
dehqonlar  guruhidan  iborat  bo‘lishi  lozim.  Faylasuflar  davlatni  boshqaradilar, 

---

22 
 
jangchilar  uni  har  qanday  dushmandan  himoya  qiladilar,  uchinchi  guruh  esa 
mehnat  qilib,  mo‘l  hosil  yetishtirib,  faylasuflar  va  jangchilarni  boqadilar,  degan 
fikrni  olg‘a  suradi.  Shuningdek,  u  quldorlikning  ham  saqlanib  qolishini  aytib, 
uning  tasavvuridagi  ideal  davlatda  qullar  ham,  hunarmandlar  ham  huquqsizdirlar, 
pastkashlik,  qanoat  va  itoatkorlik  xislatlarigina  hunarmand  kosiblarga  va 
dehqonlarga xos deb ta’kidlaydi. 
Platonning  fikricha,  u  olg‘a  surgan  g‘oya,  bu  davlatning  maqsadi  oliy 
ezgulik  g‘oyasiga  yaqinlashishdir:  bu  g‘oya,  asosan,  tarbiya  yo‘li  bilan  ro‘yobga 
chiqishini ta’kidlaydi. 
Tarbiya,  -  deydi  Platon,  -  davlat  tomonidan  tashkil  etilmog‘i  va  hukmron 
guruhlarning — faylasuflar va jangchilarning manfaatini ko‘zlamog‘i lozim. Platon 
o‘zining  pedagogika  tizimida  Sparta  va  Afina  tizimining  ba’zi  bir  belgilarini 
birlashtirishga intiladi. 
Platonning  fikricha,  bolalar  3  yoshdan  boshlab  6  yoshgacha  davlat 
tomonidan  tayinlab  qo‘yilgan  tarbiyachilar  rahbarligida  maydonchalarda  turli 
o‘yinlar o‘ynash bilan shug‘ullanishlari muhimdir. Platon o‘yinlarni maktabgacha 
tarbiya vositasi deb hisoblab, ularga katta ahamiyat beradi, shuningdek, bolalarga 
hikoya  qilib  beriladigan  materiallarni  sinchiklab  tanlash  kerakligini  ham  uqtirib 
o‘tadi. U bolalarga eng yoshlik chog‘idanoq ijtimoiy tarbiya berish tarafdori edi. 
Bolalar 7 yoshdan 12 yoshgacha davlat maktablariga qatnaydilar va bunday 
maktablarda o‘qish, yozish, hisob, musiqa va ashula o‘rgatiladi. 
Bolalar  12  yoshdan  16  yoshgacha  odatdagi  badantarbiya  mashqlari 
o‘rganiladigan  “palestra”da,  ya’ni  jismoniy  tarbiya  maktabida  o‘qiydilar. 
“Palestra”ni  tamomlagan  o‘spirinlar  18  yoshgacha  hisob,  geometriya  va 
astronomiyani  o‘rganadilar,  bunda  ko‘proq  amaliy  maqsadlar  (ularni  jangchilar 
qilib  tayyorlash)  ko‘zda  tutilgan.  18  yoshdan  20  yoshgacha  yigitlar  «Efebiya»da 
tarbiyalanadilar,  ya’ni  harbiy  gimnastika  tayyorgarligini  o‘taydilar.  Aqliy 
mashg‘ulotga  mayli  bo‘lmagan  yigitlar  20  yoshdan  boshlab,  jangchilar  qatoriga 
o‘tadilar.  Abstrakt  tafakkurga  qobiliyati  borligi  ochiq  ko‘ringan  yoshlar,  ya’ni 
yigitlarning  ozroq  qismi  30  yoshga  qadar  falsafa,  shuningdek,  hisob,  geometriya, 

---

23 
 
astronomiya  va  musiqa  nazariyasini  o‘rganish  bilan  shug‘ullanib,  shu  tariqa  ilm 
olishning uchinchi, oliy bosqichini o‘taydilar, ammo bunda amaliy maqsad ko‘zda 
tutilmasdan,  balki  falsafa—nazariyani  mukammal  o‘rganish  ko‘zda  tutiladi.  Shu 
tariqa ular davlat mansablarida ishlashga tayyorlanadilar.  
Iste’dodi  g‘oyat o‘tkir ekanligi ma’lum bo‘lgan va juda ozchilikni tashkil 
etgan  yigitlar  falsafa  ilmini  o‘rganishni  yana  5  yil  (35  yoshga  qadar)  davom 
ettiradilar, shundan so‘ng 35 dan 50 yoshgacha davlatni boshqaradilar.  
Platon  xotin-qizlar  tarbiyasi  xususida  ham  fikr  yuritib,  Spartadagi  usulni 
ma’qullaydi. 
Umuman,  Platon  tarbiya  tizimining  butun  mazmuni  va  mohiyati  jismoniy 
mehnatdan  g‘oyat  nafratlanish  ruhi  bilan  sug‘orilgan.  Platon  g‘oyasiga  ko‘ra 
bo‘lajak  faylasuflar  va  jangchilarning  «jismoniy  mehnat  to‘g‘risida  hatto 
o‘ylashlari»  ham taqiqlab qo‘yilgan, shuningdek, qullarning bolalarini o‘qitmagan 
ma’qul, degan g‘oya ilgari surilgan. Biroq, Platon maktabgacha tarbiya to‘g‘risida, 
davlat  tomonidan  izchillik  bilan  olib  borilishi  lozim  bo‘lgan  tarbiya  tizimi 
to‘g‘risida bir qancha muhim fikrlarni aytdi, ijobiy o‘rnak namunasida tarbiyalash 
kabilarni talab qildi. 
Platon  o‘zining  axloqiy  tizimini  yaratar  ekan,  ustozi  Suqrotga  ergashib, 
ob’ektiv idealizm yo‘lini tutadi. Platon etikasining asosiy nazariy tayanch nuqtasi 
—  inson  ongi  chegaralaridan  tashqarida  bo‘lgan  va  mangulik  g‘oyalari  olamida 
Xudoning  doimiy  nazorati  ostida  bo‘ladigan  yagona  o‘zgarmas  «yaxshilik» 
g‘oyasidir.  Uning  fikricha,  yerdagi  yaxshiliklarning  hamma  turi  o‘zida  me’yor, 
go‘zallik  va  haqiqatdan  iborat  uch  tushunchani  jamlagan  oliy  «yaxshilik 
g‘oyasi»ning in’ikosigina bo‘lishi mumkin. 
Platon  fikricha,  odamning  axloqiy  hayoti  shu  oliy  «yaxshilik  g‘oyasi»ga 
intilishga to‘la bo‘ysungan va xushbaxtlikni tashkil etadigan, faqat oliy «yaxshilik» 
g‘oyasiga  intilishdagina  xulqning  namunasini  ko‘rish  mumkin.  Shunday  qilib, 
Platon insonning xulqini Xudo xohishiga bo‘ysundirishga harakat qilgan. 
Platon  insonga  xos  kategoriyalar  va  tushunchalarni  sinchiklab  ishlab 
chiqib,  ularning  barqarorligi  va  muayyanligini  isbotlagani  holda  ularni  kishilar 

---

24 
 
joriy  qilishini  ham  e’tirof  etmadi.  Shu  bilan,  u  axloqiy  qonunlar  kishilar  uchun 
majburiy yoki nomaqbul bo‘lishi mumkinligi haqidagi fikrga o‘rin qoldirmadi. U 
bu  o‘rinda  aristokrat  zodagonlarnigina  nazarda  tutgan,  xolos.  Xalq  ommasiga 
kelganda, unga axloqiy hayotda arzimas o‘rin berilgan, uning fikricha, xalqqa faqat 
bo‘ysunish, itoatkorlik axloqigina xos. Qullar hech qanday fazilatga ega emaslar, 
deb  hisoblagani  sababli  Platon  axloqiy  etikasiga  ko‘ra,  ular  umuman  chinakam 
axloq egasi bo‘lishi mumkin emas. 
Platon  axloqiy  tushunchalarni  o‘zgarmas  va  barqaror  deb  qarashi  hamda 
ularni  mutlaqlashtirishi  jamiyat  siyosiy  tuzilishining  o‘zgarmasligi  g‘oyalarini 
himoya  qilishga  va  quldorlik  davlatini  ideallashtirishga  xizmat  qildi.  Natijada 
Platon  etikasi  aristokratiya  nazarida  jozibador  bo‘lib  ko‘rinadi.  Ular  uning 
etikasida o‘z hayotlari tarzining in’ikosi va himoyachisini ko‘rdilar. 
Arastu  -  Aristotel  (eramizdan  ilgari  384  -  322  yillar)da  yashagan. 
Platonning  shogirdi  bo‘lgan,  makedoniyalik  Iskandarni  tarbiyalagan,  Qadimgi 
Yunonistoning yirik idealist-faylasufi va olimi edi.  
Platon  olimni  g‘oyalar  dunyosi  va  hodisalar  dunyosi  deb  ikkiga  bo‘lgan 
bo‘lsa, uning shogirdi Arastuning aytishicha, g‘oyani shaklga o‘xshatish mumkin. 
Har  qanday  buyumda  biz  uning  moddasini  va  shaklini  ko‘rishimiz  mumkin. 
Moddada  narsalar  bo‘lishi  uchun imkoniyatlar  bor;  modda  biron  shakl olganidan 
so‘nggina  narsa  bo‘lib  qoladi.  Chunonchi,  marmarning  o‘zi  bir  moddadir,  ammo 
unga ma’lum shakl berilsa, haykal tusini olishi mumkin. 
Butun hayot  taraqqiyot  jarayonidir, bu jarayon, Arastuning fikricha, tashqi 
kuchlarning  ta’siri  ostida  sodir  bo‘lmaydi,  balki  ichki  taraqqiyotning  o‘zidir. 
Arastu tashqi olamning mavjudligiga shubhaqilmaydi va hissiy tajribani, sezgilarni 
bilishning  asosi  deb  hisoblaydi.  Arastuning  ta’kidlashicha,  bilishdagi  xatolar  
noto‘g‘ri    tafakkurdan,  ya’ni  hissiy  tajribani  noto‘g‘ri  talqin  qilishdan  kelib 
chiqadi. Eng muhimi shundaki, Arastu shakl bilan mazmunning birligini ko‘rsatib 
o‘tdi, taraqqiyot g‘oyasini olg‘a surdi. 
Arastu  olamda  tana  va  jon  bor,  tana  bilan  jon  materiya  bilan  shakl 
tariqasida  bir-biridan  ajralmagan  holda  mavjuddir,  deydi.  Uningcha,  uch  xil  jon 

---

25 
 
bor:  o‘simlikdan  tarkib  topgan  jon  oziqlanish  va  urchib  ko‘payishda  namoyon 
bo‘ladi;  hayvonotdan tarkib topgan jon, o‘simlik xossalaridan tashqari sezgilarda 
va istaklarda namoyon bo‘ladi; aqlning ifodasi bo‘lgan jon, o‘simlik va hayvonot 
xossalaridan  tashqari,  u  tafakkur  yoki  bilish  xislatlariga  ham  egadir.  Insondagi 
jonning    hayvoniy  qismi  aqlga  tobe  bo‘lganligi  sababli,  uni  iroda  deb  atash 
mumkin. 
Arastuning fikricha, jonning mana shu uch xiliga muvofiq uch xil tarbiya - 
jismoniy  tarbiya,  axloqiy  tarbiya,  aqliy  tarbiya  bo‘lishi  kerak.  Tarbiyaning 
maqsadi,  uning  fikricha  jonning  olim  tomonlarini  -  aql  va  irodani  kamol 
toptirishdan  iborat  edi.  Har  bir  moddada  rivojlanish  imkoniyati  bor  bo‘lganidek, 
insonga  ham  tabiat  faqat  qobiliyatlarning  boshlang‘ichinigina  beradi,  insonda 
kamol topish imkoniyati tabiatda mavjuddir va bu imkoniyat tarbiya vositasi bilan 
ro‘yobga chiqariladi. Tabiat jonning uch xilini bir-biri bilan chambarchas bog‘lab 
qo‘ygan, biz ham tarbiyada tabiat belgilab bergan yo‘ldan borib, jismoniy, axloqiy 
va  aqliy  tarbiyani  bir-biri  bilan  chambarchas  bog‘lab  olib  borishimiz  lozimligini 
uqtiradi. 
Arastuning  fikriga  ko‘ra,  davlatning  umumiy  bitta  oxirgi  maqsadi  bor,  u 
ham  bo‘lsa,  davlat  hamma  fuqarolarga  bir  xilda  tarbiya  berilishini  ta’minlashi 
lozim,  mana  shunday  tarbiya  berish  esa  xususiy  tashabbusning  vazifasi 
bo‘lmasdan,  balki  davlatning  ishi  bo‘lishi  lozim.  U  insonning  yoshlik  yillarini 
uchga  bo‘lib  o‘rganadi:  7  yoshgacha  bo‘lgan  davr;  7  yoshdan  14  yoshgacha 
bo‘lgan davr (jismoniy balog‘at davrining boshlanishi) va jinsiy balog‘at davrining 
boshlanishidan  21  yoshgacha  bo‘lgan  davr.  Uning  fikricha,  bunday  davrlarga 
bo‘lish tabiatga mos bo‘lib tushadi. 
Arastu  o‘g‘il  bolalar  7  yoshdan boshlab davlat maktabida o‘qishi lozim, 
deb  uqtiradi.  Bolalarga  aqliy  tarbiya  berilishi  kerakligini  aytib,  u  o‘g‘il  bolalar, 
avvalo,    badantarbiya    muallimlarining    qo‘liga    topshirilsin,  deb  talab  qiladi;  
bunda  u  bolalarni  haddan  tashqari  charchatib  qo‘ymaslik  kerakligini  aytadi  va 
ularning  jismi  mustahkamlanib  olguncha  engil  mashqlar  bilan  shug‘ullantirishni 
tavsiya etadi. 

---

26 
 
Arastu  jismoniy,  axloqiy  va  aqliy  tarbiyani  bir-biri  bilan  bog‘langan,  deb 
qaraydi.  Boshlang‘ich  ta’lim  vaqtida,  badantarbiyadan  tashqari,  yana  o‘qish, 
yozish,  grammatika,  rasm  va  musiqa    o‘rgatilishi    kerakligini    alohida  uqtirib 
o‘tadi.  O‘smirlar  maktabda  jiddiy  ma’lumot  olishlari  kerak,  ular  adabiyot,  tarix, 
falsafa,  hisob,  falakiyot,  musiqa  o‘rganishlari  shart.  Go‘zallikni  his  qilishni 
o‘stirish  uchun  musiqa  o‘rganmoq  kerak,  ammo  rasm  chizish  singari  musiqa 
o‘rganish ham oddiy hunarga aylanib ketmasligini kuzatib turish muhim deydi. U 
xotin-qizlarning  tarbiyasi  xususida  gapirib,  bu  erkaklarning  tarbiyasiga  o‘xshab 
ketmasligini, chunki ularning tabiati mutloq erkaklarnikidan farq qilishini aytadi. 
Arastu o‘z pedagogik qarashlarida iroda, faoliyatni asos qilib olgani holda, 
aqliy  tarbiya  sohasida  axloqiy  ko‘nikmalarga  katta  ahamiyat  beradi.  Tabiiy 
iste’dod, shu bilan birga,  ko‘nikma orttirish (matlub harakatlarni o‘rganish, tez-tez 
takrorlab turish) va aql — bular axloqiy tarbiyaning uch manbaidir, deydi. 
Fazilatlar  hosil  bo‘lishi  uchun  ezgu  xulq-odatlar  va  ko‘nikmalarni  tarkib 
toptiradigan,  yaxshi  o‘ylab  o‘tkaziladigan  mashqlar  bo‘lishi  ham  zarur,  bunga 
odatlanish, buning  uchun  doimiy  harakat  qilish  lozim.  Odatdan,  ko‘nikishdan  esa 
axloqiy xatti-harakat hosil bo‘ladi, deb ta’lim beradi. 
Arastuning  qayd  etishicha,  har  qanday  istak  va  faoliyatda  kamchilik, 
ortiqchalik  va  o‘rtachalik  bo‘ladi.  Shuning  uchun  ham  hamma  narsadan  faqat 
o‘rtachilik,  faqat  muvozanat  yaxshi  va  foydalidir.  Demak,  hamma  narsada 
ortiqchalikka  ham,  kamchilikka  ham  yo‘l  qo‘ymaydigan  xatti-harakat 
yaxshilikning  nishonasidir.  Mana  shunday  xatti-harakatni  hosil  qilmoq  uchun 
ko‘proq  mashq  qilish  kerak,  degan  fikrlarni  olg‘a  surdi.  Arastu  Platondan  farq 
qilib,  oilani  tarbiyadan  chetlashtirmaydi,  axloqiy  tarbiya  berish,  asosan,  oilaning 
zimmasida  bo‘lishi  kerak,  deydi.  Arastuning  qarashlari  antik  pedagogikaning 
taraqqiyotiga  katta  ta’sir  o‘tkazadi.    Ayniqsa,  uning  “Nikomah  etikasi”  va 
“Siyosat” asarlari axloq masalalarini nazariy ishlab chiqishga bag‘ishlandi. 
Arastu,  axloqning  jamiyat  hayotida  muhim  ahamiyatga  ega  ekanligini 
ta’kidlab, “Tabiat inson qo‘liga qurol - aqliy va axloqiy kuch bergan, ammo u shu 
qurolni  teskari  tomonga  nisbatan  ham  ishlatishi  mumkin:  shu  sababli  axloqiy 

---

27 
 
tayanchlari  bo‘lmagan  odam  eng  insofsiz  va  yovvoyi,  o‘zining  jinsiy  va  did 
mayllarida eng tuban mavjudot bo‘lib qoladi”, - deydi. 
Arastu  antik  davrining  boshqa  faylasuflariga  qaraganda  axloqiy 
munosabatlarning    tabiatini  teran  tadqiq  qila  oldi.  Uning  fikriga  ko‘ra,  axloqiy 
fazilat - faoliyat, xatti-harakat demakdir. Barcha axloqiy fazilatlar adolat, do‘stlik, 
muhabbat, saxiylik, sulhparvarlik, xushfe’llik va hokazolar faqat inson faoliyatida 
namoyon bo‘lishini asoslab beradi. 
Odam  jamiyatda  yashagani  sababli  uning  axloqiy  fazilatlari  hech  qachon 
sof,    xolis  holda  namoyon  bo‘lmaydi,  balki  faqat  ijitimoiy  faoliyatdagina  amalga 
oshadi.  Shuning uchun barcha axloqiy fazilatlar ijtimoiydir, deydi Arastu. 
Inson  tabiatan  fazilatlarga  ega  bo‘lmagani,  balki  fazilatga  o‘rgangani 
sababli,  tarbiyaning  (faqat  bolalarnigina  emas,  shu  bilan  birga  barcha  aholini 
tarbiya  qilish)  roliga  katta  ahamiyat  berib,  hususan,  hissiyotlarni  tuyg‘ularda 
idrokli  tarbiyalashga  ahamiyat  qaratadi.  Uning  fikricha,  bunday  tarbiya 
kishilarning  axloqli  bo‘lib  yashashga  o‘rganishlari  uchun  zarur  bo‘lgan  mavjud 
qonun-tartibotlar yordamida amalga oshiriladi. Mutafakkir fazilat deganda hamisha 
ota-ona o‘rnini bosishi mumkin bo‘lgan davlatga xizmat qilishni nazarda tutadi. 
Arastu axloqiy fazilatlar bilan bir qatorda inson uchun muhim bo‘lgan aqliy 
fazilatlarga — bilim, donishmandlik, fahmlash va boshqalarga ham katta ahamiyat 
beradi.  Ammo  axloqiy  fazilatlarni  aqliy  fazilatlarga  bo‘ysundirgan  holda 
ifodalaydi.  Arastu  faqat  aql  faoliyatini  tan  oladi.  Shu  sababdan  u  baxt  idealini 
haqiqatan  intellektual  mushohada  etishda  deb  biladi.  Umuman,  antik  faylasuflar 
Suqrot,  Platon,  Arastular  o‘zlarining  nazariyalarida  har  bir  narsada  me’yor 
bo‘lmog‘i  lozimligini  uqtirib  o‘tganlar.  Ular  axloqni  insonning  baxtga  erishish 
vositasi deb qaraganlar. 
Atomizm  nazariyasini  yaratgan  atoqli  faylasuf  -  materialist  Demokritning 
qarashlari  (eramizdan  avvalgi  460-370  yillar)  qadimgi  yunon  falsafasining  
cho‘qqisidir.    Demokrit  o‘z  asarlarida  yuqorida  nomlari  qayd  etilgan  mutafakkir 
faylasuflar kabi tarbiya masalalariga katta e’tibor beradi. U o‘z nazariyasida tabiat 

---

28 
 
qonunlariga,  xurofotni  va  qo‘rquvni  emirib  tashlaydigan  chinakam  bilimlarga 
murojaat qiladi. 
Demokrit  tarbiyani  tabiatga  muvofiqlashtirish  masalasini  birinchi  bo‘lib 
ilgari  surdi.  “Tabiat  bilan  tarbiya  bir-biriga  o‘xshaydi”  deb  yozadi  u.  Demokrit 
“ta’lim  mehnat  asosidagina  go‘zal  narsalarni  hosil  qiladi”,  deb,  tarbiya  ishida 
mehnatning roli juda katta ekanligini ta’kidladi. 
U  doimo  mehnat  qilib  turishni  talab  qildi,  mehnatga  odatlana  borgan  sari, 
mehnat yengil bo‘lib boradi, deydi. U yomon o‘rnakdan ehtiyot bo‘lish kerak, deb 
ta’kidlaydi  va  yaxshi  xulq  hosil  qilishda  mashqning  ahamiyati  katta,  deb 
hisoblaydi. 
Demokrit  barcha  tabiiy  jarayonlarga,  jumladan,  insonning  axloqiy 
munosabatlarida  ham  kishi  xulqini  real,  bu  dunyodagi  asosini  topishga  urinadi. 
Demokrit  axloqni  odamning  o‘z  tabiatidan  kelib  chiqib  asoslashga  harakat  qiladi. 
Bilish  nazariyasida  Demokrit  moddiy  olamni  bilish  va  haqiqatga  erishish 
mumkinligini  ta’kidladi,  bilish  jarayonida  sezgi  va  tafakkur  rolini  ko‘rsatdi. 
Uningcha,  sezgilarimiz  orqali  olingan  bilim  «qorong‘i»;  u  olamning  mohiyatini 
ochib  berolmaydi;  aql  orqali  olingan  bilim  «yorug‘»,  haqiqiy  bilimdir.  Tabiat 
sirlarini faqat  fikrlash yo‘li  bilan  bilib  olish  mumkin.  
Demokritning  axloqiy  va  pedagogik  qarashlari  diniy  qobiqdan  holi  edi. 
Shuning uchun ham o‘zidan keyingi faylasuf olimlarga katta ta’sir etdi. 
Ayniqsa, ularning inson kamolotidagi nazariy qarashlari, tarbiyaning roliga 
bergan  katta  ahamiyatlari  pedagogika  tarixi  nazariyasini  yaratishda  asosiy  zamin 
bo‘lib xizmat qildi.