O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi andijon davlat universiteti f. Q. Kiyikbayev

Alla - qo`shiq 
Alladir hayotda sevimli qo`shiq, 
Onalar kuylaydi yurakdan jo`shib. 
Bolasin umriga umrlar tilar,A 
Allaga dildagi niyatin qo`shib. 
Bu qanday sinoat, men bilolmadim, 
Ta‘rifiga so`zlar topa olmadim 
Allalar eshitib, o`sib-ulg`aydim, 
Dard cheksam, allani tinglab sog`aydim! 
Bu hammaning gapi, hammaning dil so`zi, hammaning allaga, onaga 
iqrornomasi, ta‘zimi. Yoshi ulug`mi, kichikmi alla eshitgan, alla og`ushida, 
ta‘sirida o`sgan, ulg`aygan, esini tanigan, kamol topgan, inson bo`lgan. 
Alla xalq og`zaki ijodining eng oliy namunasi hisoblanadi. Allada onaning 
o`yi, xayoli, ezgu niyati, porloq kelajak uchun intilishi, kurashi o`z ifodasini 
topgan bo`ladi. Alla millat tanlamaydi, uning matnini tushunmasa-da, ohangi-
kuyini eshitgan har bir inson bosh chayqaydi, beshik kabi ohista tebranadi, orom 
oladi, o`zini-o`zi taniydi, xayoli bolaligiga ketadi, hayotda yo`l qo`ygan xato va 
kamchiliklarini tuzatib olishga intiladi. E‘tibor bering: 
Tol beshikni tebratib, 
Ona aytar qo`shig`in. 
Qo`shiq bilan tebratar 
Dunyoning tol beshigin. 
Bu beshikda ulg`ayar 
Necha ming, millionlar. 
Ona mehri ziyosi 
Yuraklarga yo`l olar. 
Bu beshikda tinglashar 
Mayin-mayin allalar. 

---

16 
Uchib o`tgan el bilan 
Olam bo`ylab taralar. 
Tol beshikni tebratib, 
Ona aytar qo`shig`in. 
Qo`shiq bilan tebratar 
Dunyoning tol beshigin. 
Alla qadimiy xalq qo`shig`i. Alla va beshik xamohang yuradi. Bu 
haqda buyuk alloma Abu Ali ibn Sino, - ...Bolaning mijozini kuchaytirmoq uchun 
unga ikki narsani qo`llamoq kerak. Biri bolani sekin-sekin tebratish, ikkinchisi, uni 
uxlatish uchun odat bo`lib qolgan musiqa va allalashdir. Shu ikkisini qabul qilish 
miqdoriga qarab bolaning tanasi bilan badan tarbiyaga va ruhi bilan musiqaga 
bo`lgan iste‘dodi hosil qilinadi, - deb alla va beshikning norasida kamolotida 
muhim ahamiyat kasb etishini ta‘kidlab o`tgan. Buni dildan his qilgan ona 
chaqalog`ini o`zi suyugan, e‘zozlagan har narsadan yuqori qo`yib alla aytadi: 
Sen bog`imning bahori, 
Sen umrimning nahori, 
Sen qalbimning ohori, 
Onajoni shunqori, alla-yo, alla. 
Odatda, onaning orzu-armonlari bir talay bo`ladi. Dilidagi ezgu niyatlarini 
allaga qo`shib jo`shib kuylaydi. Bola birinchi navbatda sog`lom fikrli, el-yurt 
o`g`loni bo`lib kamol topishi kerak. Mana bu allada shu g`oya yaqqol ko`zga 
tashlanib turadi: 
Onasining erkasi, 
Uxlab qolsin, alla-yo. 
Bo`lsin inson sarasi, 
Obro` olsin, alla-yo, alla. 
Inson birdaniga yuqori martabali, o`qimishli, oq-qorani ajrata oladigan 
bo`lmaydi. Buning uchun qunt bilan o`qish, o`rganish, ilmli bo`lish kerak. Mana 
bu alla ham juda jozibali chiqqan: 
Ko`chalarda o`ynab yursin, 

---

17 
Maktablarda o`qib yursin. 
Mulla-yu, mudarris bo`lsin, 
Martabasi ulug` bo`lsin. 
Chaqaloq olamga kelishi bilan dastlab ota-onani taniydi. So`ng oila a‘zolari, 
jonivorlar, parranda-yu, darrandalar bilan oshno bo`ladi. Tabiat insonga xizmat 
qiladi. Inson uni ehtiyot qilishi, parvarishlashi, o`stirishi, ko`paytirishi lozim. Shu 
ma‘noda inson ruhiga o`z kuyi, qo`shig`i bilan quvonch bag`ishlaydigan qush-
bulbulni ham ehtiyot qilishi zarurligi bir qator allalarning asosini tashkil etadi: 
Bulbul sayrar yozina, alla-yo, alla, 
Qulluq qush ovozina, alla-yo, alla. 
Bermang bulbula ozor, alla-yo, alla, 
Bulbul beozor qushdir, alla-yo, alla. 
Qadimda och-yupun hayot kechirgan mehnatkash xalq o`z farzandini 
kelajakda mard-pahlavon, botir bo`lib kamol topib yurt himoyachisiga aylanishiga 
umid bog`lagan. Shu bois ham alla-qo`shiqlarida farzandlarini yo`lbars yurakli, 
qoplon bilakli bo`lib kamol topishlari uchun allalar to`qib farzandi ongiga, 
shuuriga quyib tarbiya qilganlar: 
Yo`lbarslarday yuraklim, alla, 
Qoplonlarday bilaklim, alla. 
Yaxshi-yomon kunimda, alla, 
Menga juda keraklim alla. 
Maqol 
Bolalar xalq og`zaki ijodida maqollar yetakchi o`rinda turadi. Xalq yaratgan 
g`oyat ixcham, chuqur va tugal ma‘noli gaplar maqol, deb yuritiladi. Maqol 
xalqning, bir necha avlodlarning aqlu farosati hamda turmush tajribasining yakuni, 
ular donishmandligining mahsulidir. Maqollarda hayotning achchiq-chuchugini 
tatib ko`rgan, turmushdagi hodisalarga aql ko`zi bilan qaraydigan, sof vijdonli, 

---

18 
olijanob, mehnatkash kishining biror voqea-hodisadan, biror kishidan yoki biror 
ishdan chiqargan xulosasi bayon qilinadi. Bu xulosa biror kishi uchun (ko`proq 
bolalar uchun) yo`l ko`rsatuvchi bo`lib xizmat qilishi mumkin. Maqollar xalqning 
aql-idroki, ijtimoiy-tarixiy tajribasi, kurashi hamda mehnatining badiiy ifodasi 
sifatida yaratilib kelinmoqda. 
Maqollar chuqur ma‘noni ifoda eta bilishi, ixcham, pishiq va puxtaligi bilan 
xalq og`zaki ijodining boshqa janr turlaridan farq qiladi. Ularda mehnatkash 
xalqning orzu-umidlari, o`zaro munosabatlari, vatanparvarlik, insonparvarlik 
hislatlari, o`y-fikrlari o`ziga xos shaklda aks etgan bo`ladi. Shu sababdan ular 
bolalarni to`g`ri, mantiqiy fikrlashga, maqsadni qisqa, ixcham va lo`nda bayon 
etishga o`rgatadi, ularning badiiy didini oshiradi, tarixiy hodisalarning mohiyatini 
yaxshiroq, chuqurroq payqab olishga yordam beradi. Bundan tashqari, maqollar 
ona tilining eng nozik badiiy xususiyatlarini bilishga va so`z boyligini ham 
oshirishga ko`maklashuvchi bir vosita sifatida xizmat qiladi. Kuzatishlarimizdan 
shunday xulosaga keldikki, deyarli barcha maqollarda birinchi navbatda bola 
tarbiyasi - odob yotar ekan. E‘tibor bering: 
Avval salom, ba‘daz kalom; Avval o`yla – keyin so`yla; Bola aziz – odobi 
undan aziz; Inson odobi bilan, osmon oftobi bilan; Odob bozorda sotilmas; 
Odobning boshi til; Otang bolasi bo`lma, odam bolasi bo`l; Yaxshi xulq kishining 
xusni; Ustozingga tik qarasang, to`zasan; Hurmat qilsang, asta-sekin o`zasan; 
To`g`ri o`zar, egri to`zar bunday iboratomuz maqollar ro`yxatini yana cho`zish 
mumkin. 
Bola to`g`ri so`z, odobli, aqlli bo`lib kamol topmog`i lozim. Ana shunday 
bola bor ovoz bilan: 
- Ong ko`zimiz ochamiz, 
Tong ko`zimiz ochamiz. 
Boqamiz keng olamga, 
Barchaga teng olamga! – deydigan bo`ladi. Ularning harakat, intilish, 
kurashlarida yuqoridagi maqollarning o`rni, albatta katta bo`ladi. 

---

19 
Bola kamolotida birinchi navbatda salom-alik turadi. Salom-alikni o`rgangan, 
uni kanda qilmaydigan har bir bolaning ishi yurishadi, omadi chopaveradi. Axir 
xalq, - yaxshi gap bilan ilon inidan chiqadi, degan gapni bekorga aytmagan. Har 
qanday holatda ham salom og`irni engil qiladi, oldindagi to`siq va g`oyalarni zabt 
etishda madodkor bo`ladi. 
Ko`plab ertaklarimizda uchraydigan odamzod dushmanlari – devlar, jinlar, 
yalmog`iz kampirlar, ajdarlar ular huzuriga odamzod borganda, ularga salom 
berganida – Haq saloming bo`lmaganida ikki yamlab bir yutar edim, - degan gapni 
qiladilar. Yuqorida eslab o`tganimizdek, salom-alikni dillariga jo qilib olgan 
bolalar hech qachon kam bo`lmaydilar. 
Inson hamisha biror qarorga kelishi, fikr bildirishi, gapirishi uchun dilidagi 
so`zini nechog`lik to`g`ri-noto`g`ri ekanligining mag`zini chaqib, so`ngra aytishi 
lozim. Aksincha, bo`lsa, o`ylamay-netmay, og`ziga kelgan gapni aytsa, do`stlari, 
muallimlari, odamlar o`rtasida izza bo`lib qolishi hech gap emas: 
O`ylamasdan so`zlash qanday? 
Menimcha, bu mumkin emas. 
Odam o`ylab so`zlaydi, 
O`ylamasang so`z unmas. 
O`ylamasdan so`zlagan so`z 
Odamni qilar xafa. 
Yo`q, bugina emas, quruq valdirayveradigan bola, - quruq so`z- quloqqa 
yoqmas, deganlaridek, o`zini-o`zi hijolat qiladi, el o`rtasida uyatga qoladi: 
So`zi lop-lop, havoyi, 
So`zining yo`q mag`iz-moyi. 
Shunday bola so`zin el 
Degan puchak, quruq el 
Yoqmas degan quloqqa, 
Bormas degan uzoqqa. 
Mehnatkash xalq to`g`ri so`zlaydiganlarni, o`rnida gapiradiganlarni 
bog`bonga va u parvarish qiladigan daraxtga ham qiyoslashadi: 

---

20 
Egri shoxni bog`bon ham 
Kesib tashlar ko`rgan dam. 
Shu sabab to`g`ri o`zar 
Egri esa ozar, to`zar. 
Bunday g`oya bir qator ertaklarda, rivoyatlarda ham ilgari surilgan bo`ladi. 
Luqmoni Hakim bilan bog`liq «Sukunatning xosiyati» rivoyati necha asrlardan 
beri kenja avlod tarbiyasida muhim o`rin egallab keladi: 
Luqmoni Hakim kunlardan bir kuni hazrati Dovudning oldiga boribdi. Dovud 
odatdagidek, sovut zirhli kiyimlar tayyorlash ya‘ni- temir-tersaklar orasida ishlab 
o`tirgan ekan. 
Luqmoni Hakim dunyoga kelganidan buyon bunday ustaxonaga kirmagan, 
bunday kiyimlarning tayyorlanishini ko`rmagan ekan. Shu boisdan bunday zirhli 
kiyimlar qanday kiyimlar ekanligini, uni kimlar kiyishini so`ramoqchi bo`libdi. 
Ammo ustozi: ―Avval o`yla, keyin so`yla‖, ―Sabr qil-sabrning tagi oltin‖, - deb 
o`rgatgan ekan. Shunga amal qilib, sabr qilibdi. Kiyimning tayyor bo`lishini kutib 
turibdi. Hazrati Dovud kiyimni tayyorlab, kiyib olibdi-da, shodlanib Luqmoni 
Hakimga shunday debdi: 
- Luqmoni Hakim, mana ko`rdingizmi, men sovuq temirdan qanday issiq 
kiyim tayyorladim. Buni kiyib, bemalol jangga kirib, bosqinchi dushmanning 
dodini berish mumkin. 
Bu gapni eshitgan Luqmoni Hakim: ―Sukut qanday buyuk aqlilikdir. 
Ustozimning aytganini qilib, sukut saqladim-da, qo`pol xatodan saqlandim‖, - 
debdi ichida. 
Har bir bola ilmli, uquvli, kasb-hunarli bo`lib kamol topishi lozim. Agar inson 
bunday xususiyatlarga ega bo`lsa, birinchi navbatda o`zi hayotda qiynalmay, 
o`zgalarga muhtoj bo`lmay umr kechiradi. Ikkinchidan, bunday zotlar o`z oilasini 
ham qiynalmay boqadi, ona-Vataniga ko`mak beradi. Xalq bu haqda bekorga mana 
bunday maqollar to`qimagan: 
Bilim – kuchda, 
Kuch – bilimda. 

---

21 
Go`zallik – ilmu ma‘rifatda. 
Davlat tugar, bilim tugamas. 
Ilm-aql bulog`i, 
Aql – yashash chirog`i. 
Ilmlining so`zi – o`q, 
Ilmsizning so`zi – yo`q. 
Oltin olma, bilim ol, 
Bilim olsang, bilib ol. 
Hunar oshatar, mehnat yashnatar. 
Hunari borning oltin bilagi bor. 
Bolalar xalq og`zaki ijodining, ayniqsa, maqollar janrida kichikntoylarni 
vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga mo`ljallangan asarlar alohida o`rinda turadi. 
Bu mavzudagi maqollarning katta-ko`pchiligi bola hali maktabga 
chiqmasidan oldinoq ularga tanishtiriladi. Ko`pincha, bu davr bolalariga vatanni 
sevish, unga hurmat qilish g`oyasi jonivorlar, parranda-yu, darrandalar misolida 
bo`ladi. 
Vatani borning – baxti bor; Tug`ilgan ering – vataning; Ot aylanib qozig`ini 
topar; Vatansiz inson – kuysiz bulbul; Ko`lning otini balig`i chiqarar; Baliq suv 
bilan tirik, odam – el bilan; Bulbulga bog` yaxshi, kaklikka tog`; Har ko`katning 
o`z suygan tuprog`i bor; Har toycha o`zi suv ichgan bulog`ini maqtar; Har gulning 
o`z isi bor, Har elning o`z tusi bor; Qush ham ketsa keladi, o`z elini sevadi va 
boshqalar shular jumlasiga kiradi. 
Xalq maqollarida yaxshilik, halollik, to`g`rilik hamda rostgo`ylik ulug`lanib, 
yomonlik, yolg`onchilik va qalloblik qoralanadi. 
Yuqoridagi sharhlardan ko`rinadiki, xalq maqolini qo`llab, yetti o`lchab bir 
kesib yashagan inson hech qachon kam bo`lmaydi. 
Shu tariqa maqol janri rivojlanib, bolalarning ong-tushunchalarini 
rivojlantirishga xizmat qilmoqda.